Η ΕΠΑΡΧΙΑ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΚΑΤΑΣΤΙΧΑ

ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

1564-1579

Οι οθωμανικές φορολογικές καταγραφές στα Γρεβενά.

Στα οθωμανικά πρωθυπουργικά αρχεία στην Κωνσταντινούπολη βρίσκονται δύο οικονομικές καταγραφές οι οποίες σχετίζονται με την επαρχία Γρεβενών. Οι καταγραφές αυτές αποτελούν μέρος ενός μεγαλύτερου κώδικα, είναι ανέκδοτες και χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Η πρώτη, χρονολογικά, καταγραφή φέρει την ένδειξη ΤΤ 350 και το μέρος που καλύπτει την περιοχή των Γρεβενών βρίσκεται στις σελίδες 588 έως 687. Οι επίσημες αρχές σαν χρονολογία κατά την οποία συνετέθη ο κώδικας αυτός σημειώνουν το έτος 1564/65 (έτος Εγίρας 972). Επομένως η καταγραφή πραγματοποιήθηκε τον καιρό της βασιλείας του σουλτάνου Σουλεϊμάν του μεγαλοπρεπή και μάλιστα 2 χρόνια πριν τον θάνατο του. Ο ίδιος κώδικας περιέχει επίσης και κάποιες άλλες περιοχές που και αυτές ανήκαν στο σαντζάκι των Ιωαννίνων. Παρ’ όλο που το σαντζάκι των Ιωαννίνων ιδρύθηκε τον 15ο αιώνα, μετά την κατάκτηση της πόλης των Ιωαννίνων, αλλά και της ευρύτερης περιοχής, από τον σουλτάνο Μουράτ τον Β’ το έτος 1430, η παλαιότερη σωζόμενη φορολογική καταγραφή είναι αυτή του 16ου αιώνα που περιλαμβάνει και την επαρχία Γρεβενών. Ο δεύτερος φορολογικός κώδικας, επίσης λεπτομερής, ο οποίος περιλαμβάνει και μια απογραφή των Γρεβενών φέρει την ένδειξη ΤΤ 586 και χρονολογείται στο έτος 1579 (έτος Εγίρας 987). Η καταγραφή της επαρχίας Γρεβενών βρίσκεται στις σελίδες 504 έως και 613 του κώδικα. Μια τρίτη λεπτομερής καταγραφή του σαντζακιού των Ιωαννίνων κρατείται στα αρχεία Tapu και Kadastro στην Άγκυρα και χρονολογείται στο έτος 1583 (έτος Εγίρας 991). Η καταγραφή αυτή αποτελείται από δύο κώδικες με τις ενδείξεις TD 28 και TD 32, αλλά οι πληροφορίες που παρέχονται είναι οι ίδιες με αυτές του κώδικα ΤΤ 586 του έτους 1579.

Στις σελίδες του κώδικα ΤΤ 350 (1564) δεν βρέθηκε καμία πληροφορία για την πόλη των Γρεβενών, λαμβάνοντας υπ’ όψη την χρονολογία της σύνταξης του. Προφανώς όσοι ταξινομούσαν τα αρχεία όρισαν την χρονολογία στο έτος 1564 έχοντας λάβει υπόψη τους όλο τον κώδικα. Έγινε προσπάθεια να επιβεβαιωθεί η χρονολογική σύνταξη του κώδικα αναζητώντας στοιχεία που αφορούσαν άτομα που κατείχαν ιδιοκτησίες και φέουδα από τα οποία στοιχεία μπορούν να αντληθούν πληροφορίες. Από τις πρώτες καταγραφές του κώδικα οι οποίες αναφέρονται στις κτήσεις του σουλτάνου σε μια συγκεκριμένη περιοχή, εν συνεχεία καταγράφονται οι ιδιοκτησίες άλλων ανώτατων αξιωματούχων με πρώτες αυτές του μεγάλου Βεζίρη. Για παράδειγμα αφού το χωριό Παλαιοχώρι αποτελούσε κτήση του σουλτάνου Σουλεϊμάν του μεγαλοπρεπή, όταν καταγράφονται τα έσοδα από το χωριό Σαμαρίνα σημειώνεται πως ανήκε στην ιδιοκτησία της μεγαλειότητας του Αλή Πασά. Εφ’ όσον η καταγραφή χρονολογείται στο έτος 1564, από όσους ταξινόμησαν τα αρχεία, συμπεραίνουμε πως αναφέρεται στον Βεζίρη Αλή Πασά όταν κατείχε τον τίτλο του μεγάλου Βεζίρη κατά τα έτη 1561-1565.

 

Οι οικισμοί της επαρχίας Γρεβενών. Δημογραφικά στοιχεία.

 

Διαχειριστικά η επαρχία Γρεβενών ανήκε στην περιφέρεια των Ιωαννίνων. Σύμφωνα με τις φορολογικές καταγραφές του 16ου αιώνα, η περιφέρεια των Ιωαννίνων από 2 καζάδες (περιοχές), τον καζά των Ιωαννίνων και τον καζά της Άρτας. Η επαρχία Γρεβενών ανήκε στον καζά των Ιωαννίνων. Από την γεωγραφική ανάλυση των καταγεγραμμένων οικισμών στους κώδικες ΤΤ 350 και ΤΤ 586 ο όρος “επαρχία Γρεβενών” συμπίπτει γενικά με τα σημερινά όρια της περιφερειακής ενότητας Γρεβενών. Στην πρώτη καταγραφή του 1564 η επαρχία Γρεβενών αποτελείται από 146 οικισμούς και καλλιεργήσιμες εκτάσεις, με υπολογισμό του εισοδήματος που αποδίδονταν από κάθε οικισμό προς τους τιμαριούχους. Η καταγραφή φόρων είχε ως κύριο σκοπό για τους Οθωμανούς την διανομή του εισοδήματος, που προέκυπτε, προς τον στρατό καθώς και σε άλλους υψηλής τάξης επίσημους οι οποίοι προσέφεραν διάφορες υπηρεσίες, ήταν όμως και μια πρώτη βάση για να διεξάγουν δημογραφικούς υπολογισμούς σε ένα γεωγραφικό τμήμα.

Οι βασικές οικονομικές μονάδες που καταγράφονταν στους κώδικες ήταν οι κατοικίες, μαζί με το όνομα του άνδρα ο οποίος ήταν ο υπεύθυνος της κάθε οικίας, οι οικίες των άγαμων καθώς και οι οικίες των χήρων. Καθώς διεξάγεται η καταγραφή και η διανομή των τιμαρίων, ταυτόχρονα καταγράφεται και ο συνολικός αριθμός των οικισμών, δίνοντας μας αμέσως μια πρώτη προσέγγιση ως προς τον πληθυσμό ενός οικισμού μιας πόλης ή μιας περιοχής. Χαρακτηριστικό και στους 2 κώδικες είναι το γεγονός πως πουθενά στην επαρχία Γρεβενών δεν αναφέρονται χήρες ως επικεφαλείς κάποιας κατοικίας, παρ’ ότι συνήθως ήταν παρούσες, παρά μόνο αναφέρονται ως επικεφαλείς έγγαμοι και άγαμοι άνδρες. Πιθανώς, μιας και οι χήρες πλήρωναν ένα χαμηλότερο ποσοστό φόρου, ένα είδος κεφαλικού φόρου που προϋπήρχε της οθωμανικής κτήσης στα Βαλκάνια, οι Οθωμανοί αξιωματούχοι απέφευγαν να τις καταγράψουν ως επικεφαλείς.

Οι οικισμοί που κατεγράφησαν στην επαρχία Γρεβενών κατά την περίοδο 156 έως 1579 είναι καθαρά χριστιανικοί. Κανένας οικισμός τουρκικών νομαδικών φυλών δεν εμφανίζεται στην επαρχία Γρεβενών όπως συνέβη στην γειτονική επαρχία των Σερβίων, όπου ο αποικισμός της επαρχίας από “γιουρούκους” νομάδες κατά μεγάλο μέρος επετεύχθη περί τα μέσα του 16ου αιώνα. Επιπροσθέτως με εξαίρεση το χωριό Βούρμποβο (Ιτέα), όπου 2 αδέρφια μουσουλμανικού θρησκεύματος κατεγράφησαν να πληρώνουν φόρους, κανένας άλλος μουσουλμάνος φορολογούμενος δεν συναντάται ανάμεσα στους κατοίκους των χριστιανικών οικισμών της επαρχίας, ένα γεγονός που ήταν συνήθως το έναυσμα ενός γενικότερου εξισλαμισμού ενός οικισμού ή μιας επαρχίας. Αυτή η παρατήρηση μας βοηθά να προσδιορίσουμε την χρονική περίοδο εξισλαμισμού μέρος των κατοίκων της επαρχίας Γρεβενών. ‘Έτσι φαίνεται ότι έως τα τέλη του 16ου αιώνα η επαρχία Γρεβενών είχε μόνο χριστιανικό πληθυσμό και δεν είχε γίνει περιοχή στην οποία αποίκισαν τούρκοι νομάδες προερχόμενοι από οθωμανικά εδάφη.

Οι κάτοικοι των οικισμών της επαρχίας Γρεβενών.

 

Η καταγραφή της επαρχίας των Γρεβενών στον κώδικα ΤΤ 350 ξεκινά με τις κτήσεις του σουλτάνου στην περιοχή. Η ονομασία Γρεβενά στην οθωμανική διάλεκτο αποδίδεται ως Grebene, Girebene και μια φορά ως Karabene. Κατά την περίοδο από το 1564 έως το 1579, στην επαρχία Γρεβενών καταγράφονται 151 οικισμοί και καλλιεργήσιμες εκτάσεις χωρίς μόνιμους κατοίκους οι οποίες καλλιεργούνται από κατοίκους γειτονικών χωριών. Είναι αξιοσημείωτο πως κανένας οικισμός στην περιοχή δεν χαρακτηρίζεται ως πόλη, γιατί κανένας από τους οικισμούς δεν είχε το μέγεθος ή τα χαρακτηριστικά τα οποία θα έκαναν τους Οθωμανούς να το θεωρήσουν ως πόλη. Για παράδειγμα ένας οικισμός θα έπρεπε να έχει αστική περιφέρεια, κοινό χαρακτηριστικό μιας οθωμανικής πόλης, ή θα έπρεπε να είναι η έδρα ενός καδή ή ενός γενίτσαρου αξιωματούχου για να θεωρηθεί ως πόλη. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί, γιατί είναι σημαντικό για την ιστορική συνέχεια της πόλης των Γρεβενών αλλά και για την συνεισφορά σε σχετικά ιστορικά ερωτήματα, ότι τα ίδια τα Γρεβενά είτε ως απλός οικισμός είτε ως πόλη δεν αναφέρονται στις καταγραφές. Δεν υπάρχει κάποιος αστικός οικισμός με την ονομασία Γρεβενά, παρ’ ότι η φράση “ανήκει στα Γρεβενά” αναφέρεται σε όλους τους οικισμούς οι οποίοι παραχωρήθηκαν ως τιμάρια στην περιοχή. Φαίνεται λοιπόν πως η επαρχία Γρεβενών δεν είχε αποκτήσει ένα διοικητικό κέντρο, μια πόλη σαν αναφορά.

Ο πίνακας 1 που ακολουθεί δείχνει με αλφαβητική σειρά τους οικισμούς και τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις που υπάρχουν και στα 2 κατάστιχα μαζί με την τωρινή τους ονομασία. Οι περισσότεροι από τους οικισμούς στην καταγραφή του 1564 έχουν αναγνωριστεί με τους αντίστοιχους που υπάρχουν σήμερα με διαφορετική ή αλλαγμένη ονομασία. Παρ’ όλα αυτά είναι αδύνατο να αναγνωριστεί ένας μεγάλος αριθμός τοπωνυμίων. Επιπρόσθετα από την συλλογή πληροφοριών σχετικά με μια μεγαλύτερη χρονική περίοδο, η μελέτη της καταγραφής ΤΤ 586 μας βοήθησε με πολλούς τρόπους να επιβεβαιώσουμε την ορθότητα των γραφών. Θεωρήσαμε επίσης χρήσιμο να γραφεί σε ξεχωριστή στήλη η οθωμανική γραφή για κάθε μέρος.

 

Πίνακας 1. Οικισμοί και καλλιεργήσιμες εκτάσεις στην επαρχία Γρεβενών.

 

	Ονομασία οικισμού (οθωμανική γραφή)	Τωρινή ονομασία
	A….kokasri (mez-i)	–
	Anyahor
	Aspro Pigadi nam-i diger Ihtisto	Χριστός (εγκαταλελειμμένο)
	Asprokamo	Ασπρόκαμπος
	Asprokilise	Ασπροκκλησιά (Τρικάλων)
	Avdela	Αβδέλα
	Ayo Dimitri	Άγιος Δημήτριος (εγκαταλελειμμένο)
	Batravun mahalle-i Kladori mahalle-i Saromano mahalle-i Nomiko mahalle-i Kirodado Trivun ma mahallat	Σύδενδρο
	Betrak	–
	Betrava	Πέτροβο (εγκαταλελειμμένο)
	Bigadic, Pigadica	Πηγαδίτσα
	Bika	περιφέρεια Σμίξης
	Bilori	Πυλωρί
	Bisulki	Πιθηλκέοι (εγκαταλελειμμένο)
	Bistora	Πεστορά (εγκαταλελειμμένο)
	Bolicar	Πουλτσιάρ (εγκαταλελειμμένο)
	Bonic derbend	–
	Bormara	–
	Budani	–
	Curyaka	Αετιά
	Cerkovic	Τσερκοβίτσα (εγκαταλελειμμένο)
	Civa	–
	Cureli, Curhli	Άγιος Γεώργιος
	Delvine	Πρόσβορο
	Dirsenik nam-i diger Vlahohova	Βλαχοχώρι (εγκαταλελειμμένο)
	Dobratova	Βατόλακκος
	Dobronista	Κληματάκι
	Doksa	–
	Donciko nam-i diger Kunyades	Δοτσικό
	Dovrani	Έλατος
	Dranoh	–
	Eksarho (r) nam-i diger Verzomamos	Έξαρχος
	Fili	Φελλί
	Goryani	Γόργιανη (Παλιογόργιανη – εγκαταλελειμμένο)
	Gostom	Πόρος
	Gridavdes, Gridades	Αιμιλιανός
	Govro, Grovro hali	–
	Gurunak	Νεοχώρι
	Havlular	Αυλές (εγκαταλελειμμένο)
	Holonista	Δίπορο
	Iglaki	–
	Ikalama, Kalama	–
	Ikar, Ikari	–
	Ikseropotamo nam-i diger Filibe, Filibe	Φιλιππαίοι
	Isfilci	Χρώμιο
	Iskumiza	Σκούμτσια (εγκαταλελειμμένο)
	Istilo	–
	Istrondi, Ostrondi	–
	Ivlasani	–
	Izgosit	Μεσόλακκος
	Izmiks	Σμίξη
	Kakolaki	–
	Kalamic	Καλαμίτσι
	Kalosi, Kalohi	Καλόχι
	Kardani	–
	Kerasya	περιοχή του χωριού Σπήλαιο
	Kerekme (mez-i)	–
	Kirtirak	Κριθαράκι (εγκαταλελειμμένο)
	Kipiryo	Κηπουριό
	Kirakali	Κυρακαλή
	Kirakalic	Κυρακαλή (εγκαταλείφθηκε και δημιουργήθηκε ο νέος οικισμός)
	Klisti hali ez raiyyet	–
	Kobolar	Μυρσίνα
	Kocanista	–
	Kolokisaki, Kolokisah	Κολοκυθάκι (εγκαταλελειμμένο)
	Konciko, Konciko nam-i diger Kosko	Ταξιάρχης
	Kondiva	Κοντιβώ (εγκαταλελειμμένο)
	Koniskot	Ελεύθερο
	Kopriva-i Buzurg	Κνίδη
	Kopriva-i Kucuk	Παλαιοκνίδη (εγκαταλελειμμένο)
	Kozmati	Κοσμάτι
	Kranya	Κρανιά
	Krifci	Κιβωτός
	Labanic	Μικρολίβαδο
	Lefko Karya, Lefto Karya	Λεπτοκαρυά (εγκαταλελειμμένο)
	Lepnic denrbend-i cedid	Περιβολάκι
	Libsokuk	Λειψοκούκι (εγκαταλελειμμένο)
	Lipsi	Λείψι
	Lisova	Κυπαρίσσι
	Lucista	Καλλονή
	Manesi	Ανθρακιά
	Manos	Μάνου (εγκαταλελειμμένο)
	Markoryan, Markoyani	–
	Maska..ani nam-i diger Globar	πιθανώς ο οικισμός Ρουμπάρι (εγκαταλελειμμένο)
	Mavroni	Μαυραναίοι
	Mavronoz	Μαυρονόρος
	Mesolor	Μεσολούρι
	Metaksa nam-i diger Parolor Niko	Παλιοτούρνικο (εγκαταλελειμμένο)
	Miranos	–
	Misovun	–
	Monahit	Μοναχίτι
	Mucali (mez.-i)	–
	Nidruz denrbend-i kadim, Nidrus	Νετρούζι/Νιδρούζι (εγκαταλελειμμένο)
	Niko Bigadi (mez.-i)	–
	Nikula	Νίκουλα (εγκαταλελειμμένο)
	Nisista	Νησί
	Osnik	–
	Palihor	Παλαιοχώρι
	Palokasri	Παλαιόκαστρο
	Perbol	Περιβόλι
	Pisko	Πιστικό
	Planciko	Μελεντσκό (εγκαταλελειμμένο)
	Pokrovnic	Αμυγδαλιές
	Poksa	–
	Raci	Αγάπη
	Radosinista	Μέγαρο
	Radovizdi, Radovizdi derbend	Ροδιά
	Rahova	Παρόριο
	Rahovic	Ραχοβίτσα (εγκαταλελειμμένο)
	Roboz, Roboz hali ez raiyyet	–
	Rusa	–
	Sadovic	Μικροκλεισούρα
	Samarina	Σαμαρίνα
	Sarandapora, Saranda Pora nam-i diger Bunesi	Δοξαράς/Μπούνεση
	Sini	Σινί (εγκαταλελειμμένο)
	Sitova	Σιταράς
	Sombino	Κοκκινιά
	Suli	Σουλαίοι (εγκαταλελειμμένο)
	Sarakina	Σαρακίνα
	Sirin mahalle-i Papa Todor mahalle-i Papa Sin mahalle-i Papa Gor	Σειρήνι
	Surna	–
	Tiflosel	Τυφλοσέλι (εγκαταλελειμμένο)
	Timinic	Καρπερό
	Torista	Ποντινή
	Torlesa	–
	Toskes, Toskesi, Trivun, Batravun	Πιθανώς ο οικισμός Τριβένι (εγκαταλελειμμένο)
	Turnik	Παναγιά
	Tusi	Αλατόπετρα
	Vakli	–
	Vanciko	Κυδωνιές
	Varsya	Βάρη
	Varvanista	Καληράχη
	Vaypes	Δαφνερό
	Veliza	–
	Velya	Οροπέδιο
	Venci	Κέντρο
	Vendomatyo (mez.-i)	–
	Vici	Λόχμη
	Virbova	Ιτέα
	Visovista, Visoviska	Εκκλησιές (Βιβίστη)
	Vodenciko	Πολυνέρι
	Zabandi	Λαγκαδιά (εγκαταλελειμμένο)
	Zaborda	Ζάβορδα (εγκαταλελειμμένο)
	Zaloga	Τρίκωμο
	Zani	Ζιάνη (εγκαταλελειμμένο)
	Ziristan (mez.-i)	–
	Loharic	–
	Dristina	–
	Grus	Άνοιξη
	Latista (mez.-i)	–
	Snihova	Δεσπότης (εγκαταλελειμμένο)

 

(Σημείωση: η υποσημείωση “mez.-i” δίπλα από τοπωνύμια αφορά καλλιεργήσιμες εκτάσεις ενώ η υποσημείωση “nam–idiger” υποδηλώνει διαφορετική ονομασία για τον αναφερόμενο οικισμό. Τέλος τα 5 τελευταία τοπωνύμια αφορούν πρόσθεση οικισμών στο κατάστιχο του 1579)

 

 

Υπολογισμός του πληθυσμού της επαρχίας Γρεβενών.

 

Η μελέτη της δημογραφικής ανάπτυξης κατά την περίοδο που οι Οθωμανοί κυριαρχούσαν στον Ελλαδικό χώρο, η οποία είναι μια μεγάλη περίοδος, αρχικώς αντιμετωπίζει ανυπέρβλητα εμπόδια λόγω της έλλειψης στοιχείων ειδικά για τους πρώτους αιώνες αυτής της περιόδου. Οι περιορισμένες Οθωμανικές ιστορικές πηγές καθιστούν αδύνατη την καταγραφή της συνολικής ανάπτυξης του πληθυσμού. Τα τελευταία χρόνια η κατάσταση έχει σταδιακά αντιστραφεί καθώς όλο και περισσότερες μελέτες βασισμένες σε Οθωμανικές ιστορικές πηγές έχουν εκδοθεί στην Ελλάδα έτσι ώστε να αλλάξει η εικόνα που έχουμε για την δημογραφική κατάσταση κατά την Οθωμανική περίοδο. Στην πρώτη φορολογική καταγραφή του 1564, στην επαρχία Γρεβενών καταγράφονται 146 οικισμοί μαζί με τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η ίδια εικόνα με μικρές διαφοροποιήσεις παρατηρείται και στην καταγραφή του 1579. Σχεδόν όλοι οι οικισμοί του πρώτου κατάστιχου (1564) εμφανίζονται και στο δεύτερο κατάστιχο (1579), στο οποίο καταγράφονται 4 νέοι οικισμοί και μια νέα καλλιεργήσιμη έκταση. Ο συνολικός αριθμός φορολογούμενων κατοικιών στο πρώτο κατάστιχο του 1564 ανέρχεται σε 5,562 κατοικίες εκ των οποίων στις 1,319 επικεφαλείς είναι άγαμοι άρρενες. Ωστόσο παρατηρείται μια σημαντική αλλαγή στον αριθμό των κατοίκων στο κατάστιχο του 1579. Σε αυτό ο αριθμός των φορολογούμενων κατοικιών ανέρχεται σε 7,534 δηλαδή 1,972 κατοικίες περισσότερες, μια αύξηση της τάξης του 35,45 %. Αυτή η αύξηση είναι μια σημαντική αλλαγή η οποία δύσκολα αποδίδεται σε κανονική πληθυσμιακή αύξηση στην περιοχή. Μια πιθανή αιτία για την αύξηση των φορολογούμενων κατοικιών στην επαρχία Γρεβενών είναι η εντατικότερη και αποδοτικότερη εργασία του Οθωμανικού φορολογικού μηχανισμού ειδικά σε μια περιοχή στην οποία η πλειοψηφία του πληθυσμού αυτής, λόγω της επαγγελματικής τους απασχόλησης στην φύση, είναι σε κίνηση για μεγάλο μέρος του χρόνου μετακινούμενοι σε γειτονικές περιοχές με τα κοπάδια τους, κυρίως στην περιοχή της Θεσσαλίας. Επίσης θα πρέπει να ληφθούν υπόψη κοινωνικοί και οικονομικοί λόγοι.

 Μετά την ναυμαχία της Ναυπάκτου το έτος 1571 και την καταστροφή του Οθωμανικού στόλου, οι Οθωμανοί σκλήρυναν την στάση τους απέναντι στον χριστιανικό πληθυσμό στον Ελλαδικό χώρο διαπράττοντας πράξεις βίας και στρατολογώντας χριστιανούς. Τα γεγονότα αυτά προκάλεσαν την καταστροφή πολλών οικισμών και την μετοίκηση των κατοίκων τους σε άλλες περιοχές όπου θα μπορούσαν να βρούνε ασφαλή καταφύγια. Παρ’ όλο που οι Οθωμανικοί απογραφικοί κώδικες δεν προσχεδιάστηκαν έτσι ώστε να προσφέρουν δημογραφικά στοιχεία για τον ιστορικό του μέλλοντος, είναι φανερό πως τα στοιχεία αυτά, ειδικά στις λεπτομερείς καταγραφές μπορούν να σχηματίσουν την βάση για πληθυσμιακούς υπολογισμούς. Παίρνοντας σαν βάση τις φορολογούμενες κατοικίες μπορούμε να υπολογίσουμε τον πληθυσμό ενός χωριού ή μιας ολόκληρης περιοχής. Λαμβάνοντας υπόψη πως κάθε καταγεγραμμένη κατοικία αποτελούνταν από μέσο όρο 5 άτομα, προτάθηκαν βέβαια και άλλοι πολλαπλασιαστές για κάθε οικία χωρίς ωστόσο να αλλάζουν την συνολική εικόνα, μπορούμε άμεσα να υπολογίσουμε τον συνολικό πληθυσμό σε μια συγκεκριμένη περιοχή.

 Έτσι πολλαπλασιάζοντας τις 4,243 φορολογούμενες κατοικίες (Πίνακας 2) στην επαρχία Γρεβενών στις οποίες ήταν επικεφαλείς έγγαμοι άρρενες έχουμε έναν συνολικό αριθμό 21,215 ατόμων στο κατάστιχο του 1564. Εάν σε αυτό τον αριθμό προσθέσουμε τις 1,319 φορολογούμενες κατοικίες στις οποίες επικεφαλείς ήταν άγαμοι άρρενες, οι οποίες για φορολογικούς σκοπούς εκλαμβάνονταν ως ξεχωριστές οικίες, έχουμε ένα σύνολο 22,534 ατόμων τα οποία ζούσαν στην επαρχία Γρεβενών. Αυτό το σύνολο φυσικά αφορά την καταγραφή μόνο των ραγιάδων, χριστιανών και μουσουλμάνων, και δεν περιλαμβάνει τους Οθωμανούς που ανήκαν στην στρατιωτική τάξη (ασκέρι), όπως και τους τιμαριούχους και άλλους αξιωματούχους οι οποίοι ζούσαν στην περιοχή με τις οικογένειες τους και δεν φορολογούνταν όπως οι ραγιάδες. Επίσης το σύνολο του πληθυσμού που αναφέραμε πιο πάνω δεν περιλαμβάνει αυτούς που υπηρετούσαν σε τοπικές φρουρές, όπως στο κάστρο των Γρεβενών, τους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους που ανήκαν σε ευσεβή ιδρύματα όπως μοναστήρια (βακούφια), για τους οποίους δεν γίνεται κάποια αναφορά στα 2 κατάστιχα και τέλος δεν περιλαμβάνει συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες οι οποίες καταγράφονταν ξεχωριστά όπως οι Γιουρούκοι (νομάδες τουρκικής καταγωγής), οι Βοινούκοι (στρατιωτική κοινωνική τάξη) ή και άλλοι οι οποίοι πιθανώς να απέφευγαν την καταγραφή.

Για να υπάρξει σύγκριση και για να έχουμε μια εικόνα για τα πληθυσμιακά μεγέθη στην δυτική Μακεδονία, το έτος 1569 η γειτονική επαρχία των Σερβίων (καζάς Σελφιτζέ) είχε 7,706 φορολογούμενες κατοικίες εκ των οποίων οι 1,505 αποτελούνταν από μουσουλμάνους κάτι που οφείλεται στην εγκατάσταση Γιουρούκων στην περιοχή. Όσον αφορά τα δημογραφικά μεγέθη των οικισμών στην επαρχία Γρεβενών μόνο 10 από αυτούς είχαν πάνω από 100 φορολογούμενες οικίες. Τον μεγαλύτερο πληθυσμό φαίνεται να έχει το χωριό Βέντζι (Κέντρο) με 151 οικίες και ακολουθούν η Σαμαρίνα με 128 οικίες, η Χολένιστα (Δίπορο) με 126 οικίες, το Σειρήνι μαζί με την περιφέρεια του (μαχαλάδες) με 125 οικίες, το Istilo (εγκαταλελειμμένο) με 121 οικίες, η Ραδοσινίστα (Μέγαρο) με 100 οικίες, οι Φιλιππαίοι με 117 οικίες, το Τσουρχλί (Αγ. Γεώργιος) με 117 οικίες, η Σαρακίνα με 102 οικίες και η Τόριστα (Ποντινή) με 100 οικίες.

 Στον πίνακα που ακολουθεί, οι οικισμοί της επαρχίας Γρεβενών τοποθετούνται όπως εμφανίζονται στο κατάστιχο ΤΤ 350 (1564), μια τοποθέτηση που πιθανώς να συμπίπτει με την πορεία που ακολουθούσαν οι Οθωμανοί αξιωματούχοι οι οποίοι κατέγραφαν την περιοχή. Τα χωριά από το Παλαιοχώρι μέχρι τις Αυλές ανήκαν σε καθεστώς ιδιοκτησίας χάσα (hass), από το χωριό Μοναχίτι έως και το χωριό Surna (άγνωστος οικισμός) ανήκαν σε καθεστώς φέουδων (zeamet) και οι υπόλοιποι οικισμοί ως απλά τιμάρια. Να αναφέρουμε πως ως χάσα (hass) θεωρούνταν τα τιμάρια που απέφεραν ποσό άνω των 100,000 πιάστρων (οικονομική μονάδα μέτρησης), ενώ τιμάρια που απέφεραν πάνω από 20,000 πιάστρα ονομάζονταν φέουδα (zeamet). Στο κατάστιχο ΤΤ 586 (1579) η σειρά εμφάνισης των οικισμών είναι ελαφρώς διαφορετική.

 

Πίνακας 2. Αριθμός κατοικιών και ποσό φόρου των οικισμών της επαρχίας Γρεβενών.

 

		Κατάστιχο του 1564 (ΤΤ 350)				Κατάστιχο του 1579 (ΤΤ 586)
	Οικισμοί	Οικίες	Άγαμοι	Σύνολο οικιών	Ποσό φόρου	Οικίες	Άγαμοι	Σύνολο οικιών	Ποσό φόρου
	Παλαιοχώρι	60	21	81	9,832	60	21	81	9,890
	Ζάβορδα *	45	15	60	12,970	40	9	49	14,000
	Vendomatyo (mez.-i)	–	–	–	3,000	–	–	–	5,000
	Σαμαρίνα	100	28	128	4,695	70	29	99	3,000
	Αυλές *	6	1	7	5,000	5	2	7	4,000
	Βιλαέτι Γρεβενών	–	–	–	15,000	–	–	–	–
	Μοναχίτι	15	4	20	1,200	15	9	24	1,000
	Κρανιά	80	11	91	7,500	–	–	–	–
	Κρανιά (φρουροί ορεινού περάσματος)	–	–	–	–	28	52	80	3,454
	Κρανιά (ραγιάδες)	–	–	–	–	40	20	60	1,776
	Κολοκυθάκι *	30	18	48	5,692	40	17	57	6,000
	Δημινίτσα (Καρπερό)	40	10	50	10,000	50	7	57	6,000
	Αβδέλα	21	14	35	2,002	100	43	143	5,000
	Κρίφτσι (Κιβωτός)	50	15	65	8,000	80	25	105	9,000
	Ραδοσινίστα (Μέγαρο)	80	20	100	12,300	80	36	116	12,500
	Τσιούργακα (Αετιά)	10	5	15	800	40	29	69	2,000
	Σαρακίνα	79	23	102	10,300	90	21	111	6,600
	Βαντσικό (Κυδωνιές)	35	7	42	6,900	60	12	72	6,900
	Πισκό (Πιστικό)	50	10	60	6,150	60	28	88	6,200
	Σειρήνι (σύνολο περιφέρειας οικισμού)	110	15	125	13,200	100	25	125	14,200
	Σούρνα *	2	–	2	1,500	60	18	78	4,000
	Κοντσικό (Ταξιάρχης)	40	8	48	4,000	80	30	110	4,000
	Δελβίνο (Πρόσβορο)	15	6	21	2,778	20	7	27	4,500
	Βοδεντσικό (Πολυνέρι)	25	5	30	3,000	40	17	57	3,100
	Χολένιστα (Δίπορο)	90	36	126	9,500	160	54	217	14,000
	Καρδάνη *	13	4	17	2,000	20	13	33	1,500
	Κονισκιότ (Ελεύθερο)	34	6	40	7,501	50	20	70	9,200
	Σούμπινο (Κοκκινιά)	80	15	95	37,000	120	38	158	36,000
	Βαηπές (Δαφνερό)	50	30	80	3,000	70	19	89	4,500
	Πηγαδίτσα	37	8	45	2,000	40	19	59	3,100
	Νικούλα *	8	3	11	3,999	25	5	30	4,300
	Βελίτσα *	14	6	20	2,000	25	5	30	3,000
	Σούλι *	6	2	8	900	3	2	5	900
	Ντοβράνη (Έλατος)	22	5	27	10,099	34	10	44	10,100
	Niko Bigadi (mez.-i)	–	–	–	1.000	–	–	–	1.000
	Λεπενίτσα (Περιβολάκι)	40	4	44	4,000	75	5	80	5,750
	Μπουντάνι *	14	14	28	1,000	12	6	18	1,100
	Φιλιππαίοι	92	25	117	9,300	50	25	75	7,000
	Bonic derbend **	16	–	16	1,000	30	8	38	1,200
	Κακολάκι *	3	1	4	3,160	–	–	–	900
	Μεσολούρι	30	11	41	3,160	40	33	73	3,200
	‘Αγιος Δημήτριος *	70	22	92	13,240	70	24	94	13,700
	Κηπουριό	22	6	28	3,132	40	17	57	3,600
	Poksa **	8	2	10	1,000	20	2	22	900
	Νησίστα (Νησί)	42	8	50	5,000	100	29	129	5,100
	Μαυρονόρος	50	23	73	14,000	70	20	90	14,050
	….vun **	4	1	5	500	–	–	5	550
	Roboz, Roboz hali ez raiyyet **	4	1	5	500	–	–	–	400
	Dranoh **	70	24	94	7.700	–	–	140	9.200
	Μπίκα (Σμίξη)	46	7	53	5,700	60	27	87	5,100
	Τούσι (Αλατόπετρα)	20	7	27	5,040	15	13	28	5,000
	Περιβόλι	30	7	37	3,700	40	1	41	4,500
	Μπίστορα *	6	2	8	2,500	10	3	13	3,00
	Μιράνος *	10	3	13	2,00	10	4	14	1,000
	Πιθηλκέοι *	40	9	49	5,499	80	16	96	4,000
	Τόσκες *	8	–	8	1,000	12	3	15	1,100
	Πικριβενίτσα (Αμυγδαλιές)	50	13	63	9,000	–	–	179	9,000
	Κερασιά (περιφέρεια Σπηλαίου)	10	5	15	1,000	50	11	61	2,000
	Ζιάνη *	20	5	25	2,020	50	22	72	3,000
	Γόργιανη *	6	2	8	1,688	20	5	25	1,700
	Grovro, Grovoro hali **	24	6	30	3,000	10	1	11	3,000
	Δοτσικό	15	4	19	3,600	30	12	42	7,000
	Kasri (mez.-i)	–	–	–	2,399	–	–	–	2,500
	Κριθαράκι *	16	6	22	2,499	10	3	13	2,300
	Γκοστόμ (Πόρος)	60	15	75	6,401	80	20	100	6,500
	Ραδοβίτσα (Ροδιά)	40	6	46	3,300	60	5	65	4,000
	Betrak **	8	3	11	2.600	12	3	15	3.000
	Ασπροκλησιά	8	–	8	6,000	4	2	8	3,500
	Βαρβανίστα (Καληράχη)	40	10	50	7,936	50	13	63	7,700
	Μάνου *	13	5	18	3,300	20	8	28	3,000
	Νιδρούζι *	30	–	30	2,00	–	–	28	800
	Ζυγκόστι (Μεσόλακκος)	25	6	31	3,000	25	6	31	3,000
	Πουλτσιάρ *	20	3	23	5,476	20	3	23	5,011
	Γκριντάδες (Αιμιλιανός)	50	21	71	15,725	60	14	74	15,200
	Civa **	20	6	26	4,500	30	3	33	4,415
	Λουτσίστα (Καλλονή)	9	2	11	2,700	20	8	28	2,800
	Kocanista **	13	4	17	2,00	–	–	5	2,000
	Δοβρούνιστα (Κληματάκι)	38	16	54	8,429	50	10	60	9,000
	Istrondi, Ostrondi **	4	–	4	2,100	12	4	16	2,100
	Anyahor **	29	5	34	3,700	20	5	25	3,700
	Kerekme (mez.-i)	–	–	–	999	–	–	–	640
	Γκουμπλάρ (Μυρσίνα)	25	7	32	5,000	35	19	54	3,000
	Markoryan **	20	3	23	7,400	40	4	44	7,400
	Λειψοκούκι *	17	3	20	3,900	30	7	37	4,000
	Τσερκοβίτσα *	15	2	17	4,937	15	2	17	3,220
	Καλόχι	70	27	97	14,600	60	10	70	14,500
	Ασπρόκαμπος	20	4	24	3,224	30	14	44	2,000
	Τριβένι (Σύδενδρο)	60	15	75	8,500	60	18	78	9,200
	Iglaki **	30	7	37	4,500	–	–	68	3,500
	Ivlasani **	6	3	9	2,700	–	–	6	3,000
	Βέλια (Οροπέδιο)	40	21	61	4,956	80	26	106	8,000
	Σίτοβο (Σιταράς)	15	7	22	2,305	30	6	36	4,500
	Καλαμια *	10	3	13	4,500	15	6	21	2,000
	Βισοβίστα (Εκκλησιές)	4	–	4	1,000	10	2	12	2,000
	Σμίξη	60	16	76	6,200	30	6	36	5,700
	Κυρακαλή	2	–	2	2,106	5	2	7	3,000
	Ραδοβίτσι (Ροδιά)	18	5	23	6,699	40	11	51	6,700
	Πυλωρί	20	7	27	6,300	30	26	56	6,350
	Σφίλτσι (Χρώμιο)	20	12	32	5,000	50	18	68	4,800
	Μελεντσκό *	25	8	33	5,551	60	21	81	7,900
	Ράτσι (Αγάπη)	10	6	16	3,000	15	7	22	5,000
	Ikar, Ikari **	10	5	15	792	25	6	31	1,500
	Bormara **	15	3	18	8,000	–	–	28	8,100
	Sarandapora/Bunesi (Δοξαράς)	6	3	9	1,100	15	7	22	850
	Maska/Globar (Ρουμπάρι) *	30	9	39	4,000	30	11	41	5,000
	Vakli **	25	6	31	4,000	30	5	35	4,300
	Λίσοβο (Κυπαρίσσι)	10	4	14	2,240	30	8	38	3,400
	Ραχοβίτσα *	15	3	18	5,800	32	11	43	8,000
	Τσουρχλί (Αγ. Γεώργιος)	95	22	117	24,339	–	–	118	26,000
	Καλαμίτσι	12	5	17	2,245	25	6	31	2,500
	Βίτσι (Λόχμη)	40	15	55	7,714	30	25	55	5,400
	Ζαπανταίοι (Λαγκαδιά) *	20	8	28	4,500	40	12	52	5,800
	Ζάλοβο (Τρίκωμο)	16	5	21	4,500	40	19	59	7,000
	Έξαρχος	30	12	42	3,500	60	13	73	3,700
	Rusa **	16	5	21	2,00	–	–	–	–
	Βάρσια (Βάρη)	19	2	21	4,900	40	10	50	3,000
	Δοβράτοβο (Βατόλακκος)	8	1	9	1,500	5	1	6	1,450
	Φελλί	60	16	76	6,000	80	13	93	7,000
	Κοπρίβα (Κνίδη)	50	21	71	6,700	50	51	101	5,500
	Βούρμποβο (Ιτέα)	40	16	56	6,720	50	11	61	7,600
	Τυφλοσέλι *	15	5	20	1,290	25	7	32	2,000
	Τόριστα (Ποντινή)	80	20	100	9,000	–	–	100	9,500
	Osnik **	60	29	89	11,961	70	33	103	12,000
	Κοπρίβα -κουτσούκ (Παλαιοκνίδη) *	17	5	22	5,809	12	4	16	5,800
	Γουρνάκι (Νεοχώρι)	75	17	92	10,200	60	28	88	9,440
	Βέντζι (Κέντρο)	100	51	151	17,000	80	23	103	9,100
	Λεπτοκαρυά *	5	1	6	1,800	6	3	9	1,800
	Τορνίκι (Παναγιά)	30	8	38	6,590	40	7	47	6,500
	Dirsenik (Βλαχοχώρι)*	4	1	5	1,500	–	–	4	1,700
	Σινί *	20	3	23	1,354	2	2	4	1,000
	Metaksa nam-i diger Parolor Niko (Παλιοτούρνικο) *	15	6	21	2,000	20	7	27	2,000
	Παλαιόκαστρο	12	2	14	3,000	16	6	22	3,500
	Ριάχωβο (Παρόριο)	8	2	10	1,300	8	3	11	1,100
	Aspro Pigadi nam-i diger Ihtisto **	13	4	17	3,000	15	6	21	3,000
	Σκούμτσια *	6	–	6	2,000	–	–	4	1,800
	Μάνεση (Ανθρακιά)	15	6	21	4,300	40	11	51	2,500
	Κοντιβώ *	30	12	42	7,200	30	10	40	7,300
	Πέτροβο *	60	19	79	6,00	90	20	110	9,000
	Μαυραναίοι	48	10	58	7,800	30	6	36	7,300
	Doksa **	2	2	4	144	–	–	3	150
	Σαδοβίτσα (Μικροκλεισούρα)	10	4	14	500	–	–	–	100
	Klisti hali ez raiyyet **	–	–	–	1,000	–	–	–	1,000
	Αβάντσα (Μικρολίβαδο)	60	31	91	7,754	70	22	92	6,000
	Κυρακαλή *	20	18	38	2,220	40	8	48	3,000
	Istilo **	70	51	121	4,000	50	16	66	7,400
	Κοσμάτι	20	15	35	5,845	25	9	34	3,000
	Mucali (mez.-i)	–	–	–	1,400	–	–	–	1,200
	Rizistan (mez.-i)	–	–	–	100	–	–	–	–
	Torlesa **	10	5	15	2,000	20	3	23	2,100
	Σνίχοβο (Δεσπότης)					40	15	55	4,000
	Latista (mez.-i)					–	–	–	500
	Dristina **					–	–	3	2,200
	Γρέουσι (Άνοιξη)					35	14	49	1,600
	Loharic **					–	–	6	400
	Παζάρι Γρεβενών								100

 

Σύνολο οικιών	4,243	1,319	5,562		5,116	1,716	7,534
Σύνολο φόρων σε ακτσέδες				752,956				758,446

 

Σημείωση: με * σημειώνονται οι εγκαταλελειμμένοι οικισμοί, με ** σημειώνονται άγνωστοι εγκαταλελειμμένοι οικισμοί για τους οποίους διατηρήθηκε η πρωτότυπη ορθογραφία του κατάστιχου. Με την υποσημείωση mez.-i αναφέρονται οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Το σύνολο των φόρων αποτιμάται σε ακτσέδες (άσπρα), νόμισμα της Οθωμανικής περιόδου.

 

Καλλιεργήσιμες εκτάσεις (mezraa).

 

Πέρα από τις κατοικίες των οικισμών, στις φορολογικές καταστάσεις καταγράφονταν και οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η ετήσια πρόσοδος από τις εκτάσεις αυτές παραχωρούνταν και αυτή στους τιμαριούχους. Ο όρος “mezraa” προσδιορίζει μια μεγάλη καλλιεργήσιμη έκταση χωρίς να υπάρχουν μόνιμες κατοικίες σε αυτή. Συνήθως οι εκτάσεις αυτές ήταν χωριά προτού τα εγκαταλείψουν οι κάτοικοι τους και χρησιμοποιούνταν από κατοίκους γειτονικών οικισμών, από περιπλανώμενους ή από νομαδικούς πληθυσμούς.

Το γεγονός ότι το εισόδημα που προέκυπτε από την φορολόγηση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, καταγράφονταν μαζί με την υπόλοιπη ετήσια πρόσοδο των οικισμών, μας δείχνει πως οι εκτάσεις αυτές αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της οικονομικής ζωής ενός οικισμού. Σχεδόν πάντα οι εκτάσεις αυτές προσδιορίζονταν γεωγραφικά, στην πρόσοδο που θα απέδιδαν, σε σχέση με τον οικισμό στον οποίο ανήκαν με την φράση “der kurb-i” (δηλ. κοντά σε..). Άλλες σημειώσεις που συνοδεύουν την καταγραφή των καλλιεργήσιμων εκτάσεων δείχνουν καθαρά την διαδικασία δημιουργίας των εκτάσεων αυτών. Οι εκτάσεις ήταν άλλοτε χωριά κατοικούμενα από ραγιάδες και κατά την διάρκεια της καταγραφής είχαν ήδη ερημωθεί από τους κατοίκους τους επομένως κατεγράφησαν στα κατάστιχα ως καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η περίπτωση της έκτασης  “Gon Kasi” η οποία προσμετρήθηκε στην πρόσοδο του χωριού Ασπρόκαμπος είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα: αυτή η έκταση σε προηγούμενη καταγραφή ήταν οικισμός αλλά κατά την διάρκεια της καταγραφής βρέθηκε ερημωμένος από τους κατοίκους του οπότε κατεγράφη σαν καλλιεργήσιμη έκταση.

Συχνά οι εκτάσεις αυτές χαρακτηρίζονταν ως εκτάσεις σποράς στην ετήσια πρόσοδο του χωριού στο οποίο ανήκαν. Για παράδειγμα στα έσοδα από το χωριό Χολένιστα (Δίπορο) κατεγράφη έσοδο από την έκταση “Exarcho Petra” (Εξάρχου πέτρα) το οποίο ήταν μέρος σποράς του χωριού. Άλλωστε όταν οι εκτάσεις αυτές καλλιεργούνταν από ραγιάδες οι οποίοι δεν ήταν καταγεγραμμένοι στο χωριό στο οποίο καταγράφονταν το έσοδο από την έκταση, έδειχνε ότι η συγκεκριμένη έκταση καλλιεργούνταν από άτομα εκτός του χωριού. Στο δεύτερο κατάστιχο (ΤΤ 586-1579) σημειώνεται, σε σχέση με το πρώτο κατάστιχο (ΤΤ 350-1569), ότι οι κύριες καλλιέργειες στις εκτάσεις είναι τα δημητριακά. Σχετική είναι και η σημείωση στην έκταση “Mucali” (απροσδιόριστος /εγκαταλελειμμένος οικισμός) όπου σημειώνεται ότι “αποτελεί έσοδο από φόρο δεκάτης στα δημητριακά”. Στην περίπτωση της έκτασης “Gon Kali” η οποία ανήκε στο χωριό Kakolaki (απροσδιόριστος /εγκαταλελειμμένος οικισμός) σημειώνεται πως τα έσοδα πηγάζουν από καλλιέργεια σιταριού και σμιγαδιού. Είναι αξιοσημείωτο πως δεν υπάρχει καμία αναφορά για καλλιέργεια αμπελιών σε αυτές τις εκτάσεις. Ο φόρος παραγωγής εκτάσεων στο κατάστιχο του 1564 είναι σχεδόν ασήμαντος αποδίδοντας μόνο 10,094 άσπρα (ακτσέδες), σχηματίζοντας μια μικρή εικόνα της τάξης του 1,34 % σε σχέση με τα συνολικά έσοδα της επαρχίας Γρεβενών τα οποία εκείνο τον χρόνο έφτασαν το ποσό των 752,956 άσπρων (ακτσέδων).

 

Πίνακας 3. Καλλιεργήσιμες εκτάσεις στην επαρχία Γρεβενών.

 

	Εκτάσεις	ΤΤ 350 (1564)	ΤΤ 586 (1579)	Παρατηρήσεις
	Vendomatyo	3,000	5,000	Κοντά στον οικισμό Bormara (απροσδιόριστος οικισμός) ανήκε στην ιδιοκτησία του σαντζακίου Τρικάλων.
	Niko Pigadi	1,000	1,000	Κοντά στο χωριό Γκοστόμ (Πόρος).
	Gon Kali	156	156	Στην πρόσοδο του χωριού Kakolaki (απροσδιόριστος οικισμός), καλλιεργούνταν από κατοίκους γειτονικού οικισμού.
	Kriva	132	32	Στην πρόσοδο του χωριού Κερασιά.
	Niko Cakro	550	90	Στην πρόσοδο του χωριού Γόργιανη, ερημωμένο από ραγιάδες.
	I…ko Kasri	2,399	2,500	Ανήκε στα Γρεβενά.
	Kerekme	999	640	Κοντά στο χωριό Αγ. Δημήτριος.
	Gon Ka…i	78	36	Στην πρόσοδο του χωριού Ασπρόκαμπος. Σε παλιά καταγραφή ήταν οικισμός.
	Eksarcho ma Betra	280	280	Στην πρόσοδο της Χολένιστας (Δίπορο), μέρος σποράς του χωριού.
	Rakova	–	–	Στην πρόσοδο του χωριού Istilo (απροσδιόριστος οικισμός), μέρος σποράς του χωριού.
	Mucali	1,400	1,200	Ερημωμένο από ραγιάδες, μέρος σποράς.
	Rizisyan	100	–	Ανήκε στα Γρεβενά.
	Latista	–	500
	Σύνολο	10,094	11,428

 

Σημείωση: στα ονόματα των εκτάσεων και των απροσδιόριστων οικισμών διατηρήθηκε η πρωτότυπη ορθογραφία των κατάστιχων. Το σύνολο των φόρων αποτιμάται σε ακτσέδες (άσπρα), νόμισμα της Οθωμανικής περιόδου.

 

Η έκταση με την μεγαλύτερη απόδοση φόρου ήταν αυτή της έκτασης “Vendomatyo”. Η έκταση αυτή δεν υπήρχε σε παλαιότερο κώδικα, δηλαδή πριν την καταγραφή του 1564, βρισκόταν κοντά στον οικισμό Bormara (απροσδιόριστος οικισμός) και κατεγράφη ξεχωριστά. Όπως μπορούμε να δούμε και στον πίνακα οι υπόλοιπες από τις εκτάσεις με μικρή φορολογική απόδοση, συνήθως καταγράφονταν μαζί με την πρόσοδο των χωριών στα γεωγραφικά όρια των οποίων ανήκαν, μαζί με τους λοιπούς φόρους και τις δεκάτες.

 

Οικισμοί της επαρχίας Γρεβενών οι οποίοι είχαν και διαφορετική ονομασία.

 

Μελετώντας τις φορολογικές καταγραφές των Οθωμανών ερχόμαστε αντιμέτωποι με διάφορα θέματα όπως την σωστή απόδοση των τοπωνυμίων, ειδικά των χριστιανικών, το έργο που τους έχει ανατεθεί στην γεωγραφική περιοχή και την σχέση τους με άλλες κατοικούμενες μονάδες. Για αυτά τα θέματα χρησιμοποιείται ο όρος “mezraa” (καλλιεργήσιμη έκταση), τον οποίο έχουμε ήδη αναφέρει, και ο όρος “nam-i diger”, μεταφράζεται ως “διαφορετική ονομασία”, ο οποίος επίσης καταγράφονταν στους κώδικες. Με αυτό τον όρο σημειώνεται πως την εποχή της καταγραφής υπήρχε και άλλη ονομασία για κάποιον οικισμό. Δεν είναι βέβαιο εάν πρόκειται για δύο παρακείμενους οικισμούς οι οποίοι ήταν σε διαδικασία ενοποίησης ή ήταν μια διαδικασία σε εξέλιξη να εγκαταλειφθεί ο ένας από τους δύο οικισμούς. Επίσης αυτό υποδηλώνει πως τοπωνύμια που σχετίζονται με αυτό τον όρο μπορεί να συγκροτούν δύο διαφορετικούς οικισμούς, όχι απαραίτητα απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλο, αλλά να αποτελούν μια ενιαία οικονομική ενότητα. Στην επαρχία Γρεβενών κατεγράφησαν οι παρακάτω οικισμοί ως οικιστικές συγκεντρώσεις:

 

1. Ikseropotamo (Ξεροπόταμο) – Φιλιππαίοι
2. Donciko (Δοντσικό) – Κινιάδες
3. Maskayani (Μασκαγιάνη) – Γκλομπάρ/Ρουμπάρι
4. Eksarhor (Έξαρχος) – Βριζομάμος
5. Dirsenik (Ντιρσενίκ) – Βλαχοχώρι
6. Metaksa (Μεταξάς) – Παλιοτούρνικο
7. Aspro Pigadi (Άσπρο Πηγάδι) – Χριστός
8. Konciko (Κοντσικό/Κοσκό) – Ταξιάρχης
9. Sarandapora/Bunesi (Σαραντάπορο/Μπούνεση) – Δοξαράς

 

Τσιφλίκια και κληρονομικά ακίνητα στην επαρχία Γρεβενών.

 

Στο Οθωμανικό αγροτικό πλαίσιο, τα τσιφλίκια ήταν η κύρια μονάδα γης σε όλες τις μορφές ιδιοκτησίας, είτε ήταν δημόσια, είτε βακούφικη, είτε πλήρως ιδιόκτητη. Σύμφωνα με την μορφή απασχόλησης τα τσιφλίκια διακρίνονται σε τσιφλίκια ραγιάδων και σε στρατιωτικά τσιφλίκια. Τα τσιφλίκια των ραγιάδων κατέχονταν με τίτλους, αποκλειστικά από ραγιάδες χριστιανούς και μουσουλμάνους. Αυτές οι εκτάσεις αποτελούσαν την συντριπτική πλειοψηφία των αγροτικών εκτάσεων στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Η άλλη κατηγορία ήταν οι στρατιωτικές εκτάσεις οι οποίες ανήκαν στον στρατό, μια τάξη στην οποία ανήκαν και οι προσωπικές εκτάσεις των τιμαριούχων. Οι προσωπικές εκτάσεις ήταν μέρη των τιμαρίων οι οποίες εκχωρούνταν ή αποσπώνταν ανάλογα με το φέουδο. Βεβαίως κατά την διάρκεια της απογραφής, από τα μέσα έως τα τέλη του 16ου αιώνα, η έννοια του τσιφλικιού δεν είχε σχέση με την κυριαρχία του τσιφλικά, δηλαδή μεγάλες εκτάσεις γης που ανήκαν σε άτομα με πολιτική ή στρατιωτική εξουσία, που δημιουργήθηκαν κυρίως τον 19ο αιώνα πολύ συχνά από μη Οθωμανούς.

Στην οικονομική καταγραφή του 1564 στην επαρχία Γρεβενών καταγράφονται 8 τσιφλίκια μαζί με την ετήσια πρόσοδο των οικισμών. Συγκεκριμένα 1 τσιφλίκι καταγράφεται στην πρόσοδο του χωριού Αυλές (Havlular), 3 στο χωριό Πηγαδίτσα, 2 στο χωριό Bormara (απροσδιόριστος οικισμός), 1 στο χωριό Σαρακίνα και 1 στο χωριό Μαυραναίοι (Mavroni). Τα τσιφλίκια ανήκαν σε μουσουλμάνους οι οποίοι δεν ανήκαν σε στρατιωτική τάξη ή κάποια άλλη τάξη όπως οι γενίτσαροι, οι φρουροί του σουλτάνου κ.α, και κατέχονταν ή εκμεταλλεύονταν από άλλους μουσουλμάνους εφάπαξ. Συγκεκριμένα 2 από τα 8 τσιφλίκια τα εκμεταλλεύονταν οι ιδιοκτήτες τους ενώ τα υπόλοιπα 6 ήταν στην διάθεση ή την εκμετάλλευση από άλλους. Η έκταση ενός τσιφλικιού δεν σημειώνεται στο κατάστιχο π.χ αν αποτελείται από 1, 2 ή περισσότερα cift (μονάδα μέτρησης έκτασης γης, που μπορεί να οργωθεί από ένα ζευγάρι βόδια). Το εφάπαξ ποσό που υπολογίζεται από ένα τσιφλίκι ξεκινά από τα 35 και φτάνει τα 60 άσπρα (ακτσέδες) ετησίως ενώ για τα περισσότερα από αυτά υποδεικνύεται ότι το ποσό εισπράττεται σύμφωνα με τους όρους της παλιάς καταγραφής (προ του 1564).

Εκτός από την ύπαρξη τσιφλικιών, στην επαρχία Γρεβενών, είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί η καταγραφή εκτάσεων οι οποίες χαρακτηρίζονται με τον όρο ” bastina”.  Αυτός ο σλαβικής προέλευσης όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις τα τσιφλίκια των ραγιάδων και τις οικογενειακές εκτάσεις στον χώρο των Βαλκανίων. Οι Οθωμανοί διατήρησαν αυτή την μορφή ιδιοκτησίας για μέρη του πληθυσμού, συγκεκριμένα χριστιανών οι οποίοι προσέφεραν υπηρεσίες κατά την διάρκεια των Οθωμανικών κατακτήσεων και έπειτα ως βοινούκοι και ως δογκάκοι. Η αγροτική έκταση που χαρακτηρίζεται με τον όρο ” bastina”, αντίθετα με άλλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις που ανήκαν στην πολιτεία, ήταν υπό την ιδιοκτησία χριστιανών υπηκόων και έτσι μπορούσαν να κληροδοτηθούν στα τέκνα τους. Οι φορολογικές υποχρεώσεις των ιδιοκτητών έκτασης γης τέτοιας μορφής, όπως επίσης και η διαδοχή της ιδιοκτησίας, καθορίζονταν από συγκεκριμένες ρυθμίσεις.

Στην επαρχία Γρεβενών καταγράφονται 7 ιδιόκτητες εκτάσεις (bastina). Οι 2 βρίσκονταν στο χωριό Ασπροκλησιά, οι 3 στο χωριό Χολένιστα (Δίπορο) και 2 στο χωριό Βούρμποβο (Ιτέα). Οι εκτάσεις αυτές καταγράφονταν μαζί με το όνομα του ιδιοκτήτη τους και μαζί με τα ονόματα των υπόλοιπων χριστιανών φορολογούμενων. Στο χωριό Ασπροκλησιά οι 2 ιδιόκτητες εκτάσεις κατέχονταν από το σύνολο των κατοίκων του χωριού και δεν ήταν υπό την κατοχή ενός συγκεκριμένου ατόμου. Στην Χολένιστα (Δίπορο) και οι 3 ιδιόκτητες εκτάσεις κατέχονταν από τρίτους (bastina-i Toskes der yed-i Papa Yani, bastina-i Sakuli der yed-i Ilyas). Στο χωριό Βούρμποβο (Ιτέα) παρ’ όλο που οι 2 εκτάσεις ανήκαν σε συγκεκριμένα άτομα, τις εκτάσεις αυτές τις εκμεταλλεύονταν οι κάτοικοι του χωριού.

 

Ιδιοκτησίες, φέουδα και τιμάρια στην επαρχία Γρεβενών.

 

Όπως είναι γνωστό οι δημόσιες εκτάσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία δίνονταν στους σουλτάνους, στους βεζίρηδες, τους πασάδες και άλλους στρατιωτικούς και διοικητικούς αξιωματούχους με την μορφή φέουδων όπως τα τιμάρια και οι ιδιοκτησίες. Στην φορολογική καταγραφή του 1564 οι μόνες βασιλικές κτήσεις που κατεγράφησαν στα Γρεβενά βρίσκονταν στα χωριά Παλαιοχώρι και Ζάβορδα. Αυτές φυσικά ήταν κάποιες από τις πολυάριθμες κτήσεις που ήταν υπό την κατοχή του σουλτάνου Σουλειμάν του μεγαλοπρεπή στο σαντζάκι των Ιωαννίνων. Οι πρόσοδοι από τα 2 αυτά χωριά ανέρχονταν σε 16,538 άσπρα (ακτσέδες), αντιπροσωπεύοντας μόλις το 2,19% των συνολικών ετήσιων εσόδων της επαρχίας Γρεβενών που τότε έφταναν τα 752,956 άσπρα (ακτσέδες). Ιδιοκτησίες βεζίρηδων και υψηλών αξιωματούχων υπήρχαν βεβαίως και στο σαντζάκι των Τρικάλων που εκμεταλλεύονταν και τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις του Vendomatyo (απροσδιόριστη γεωγραφικά έκταση), όπως και του μεγάλου βεζίρη Αλή Πασά ο οποίος εισέπραττε τα έσοδα από το χωριό Σαμαρίνα και επίσης η ταξιαρχία Ιωαννίνων στο χωριό Αυλές (Havlular) που μαζί με το εισόδημα από τον οικισμό των Αυλών εισέπραττε επίσης και τον φόρο αντιβασιλείας που αντιστοιχούσε στο βιλαέτι των Γρεβενών.

Πέρα από τις παραπάνω ιδιοκτησίες καταγράφονται και 13 φέουδα στην περιοχή των Γρεβενών τα οποία ανήκαν σε στρατιωτικούς αξιωματούχους, όπως τον συνταγματάρχη των Ιωαννίνων, τους αξιωματικούς του αριστερού άκρου των Βαλκανίων και τους επικεφαλείς των φρουρών της Υψηλής Πύλης. Τα παραπάνω φέουδα στην περιοχή τα αποτελούσαν τα χωριά: Μοναχίτι, Κρανιά, Κολοκυθάκι, Δημινίτσα (Καρπερό). Αβδέλα, Κρίφτσι (Κιβωτός), Ραδοσινίστα (Μέγαρο), Σαρακίνα, Βαντσικό (Κυδωνιές), Πισκό (Πιστικό), Σιρίν (Σειρήνι) και Σούρνα (απροσδιόριστος οικισμός). Οι υπόλοιπες κτήσεις ήταν τιμάρια κατώτερης τάξης, τα οποία ανήκαν σε πολεμιστές (σπαχήδες) ή σε άτομα που υπηρετούσαν στο κάστρο των Γρεβενών. Τιμάρια υπό την μορφή φέουδου στην περιοχή, εκχωρήθηκαν σε άνδρες που υπηρετούσαν στο κάστρο του Μαργαριτίου, στην σημερινή Θεσπρωτία, της περιφέρειας της Ηπείρου. Ανάμεσα στους τιμαριούχους στην επαρχία Γρεβενών συναντάμε 2 τιμαριούχους για τους οποίους υποδεικνύεται πως πρόσφατα είχαν ασπαστεί τον ισλαμισμό, αναφέροντας τιμαριούχους των χωριών Γριντάδες (Αιμιλιανός) και Ραχοβίτσι (εγκαταλελειμμένος οικισμός). Η προβολή της νέας θρησκείας των τιμαριούχων μπορεί να δείχνει την πολιτική που ακολουθούσε το Οθωμανικό κράτος, ανταμείβοντας με αξιώματα και υλικά αγαθά όσους χριστιανούς ασπάζονταν τον ισλαμισμό έτσι ώστε να αποτελούν παράδειγμα για τα υπόλοιπα άτομα της ίδιας θρησκείας.

 

Ανάλυση των φορολογικών εσόδων.

 

Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, το έτος 1564 τα φορολογικά έσοδα της επαρχίας Γρεβενών ανέρχονταν σε 752,956 άσπρα (ακτσέδες). Στην επόμενη καταγραφή του 1579 η ετήσια πρόσοδος της επαρχίας ανήλθε στα 758,446 άσπρα, δείχνοντας μια μικρή αύξηση της τάξης του +0,72%. Παρ’ όλα αυτά η αλλαγή αυτή έρχεται σε αντίθεση με τον αριθμό των οικιών το 1579 οι οποίες ανέρχονται σε 7,534 σε αντίθεση με το κατάστιχο του 1564 όπου και κατεγράφησαν 5,562 οικίες. Αυτό σημαίνει 1,972 περισσότερες φορολογούμενες οικίες δηλαδή μια αύξηση της τάξης του 35,45%. Η ετήσια πρόσοδος που απέδιδε η επαρχία Γρεβενών προς το Οθωμανικό κράτος προέρχονταν από τους επονομαζόμενους “προσωπικούς φόρους”, τις δεκάτες από τα δημητριακά και άλλα αγροτικά προϊόντα, και από τους φόρους αντιβασιλείας. Ειδικότερα 134,279 άσπρα από την πρόσοδο του 1564, ποσοστό 17,89% επί του συνολικού ποσού, προήλθε από τους προσωπικούς φόρους ispence (φόρος γης για μη μουσουλμάνους) και resm-i cift (φόρος γης για μουσουλμάνους, με χαμηλότερο όμως ποσοστό). Ωστόσο στην πραγματικότητα υπήρχε μόνο ο φόρος για τους μη μουσουλμάνους (ispence) μιας και δεν υπήρχαν μουσουλμάνοι ραγιάδες στην περιοχή και ο φόρος για μουσουλμάνους (resm-i cift) απαντάται μόνο σε 2 οικογένειες στο χωριό Βούρμποβο (Ιτέα). Περίπου την ίδια περίοδο στην γειτονική επαρχία Σερβίων (καζάς Σελφιτζέ) η ετήσια πρόσοδος ανήλθε σε 860,887 άσπρα από τα οποία τα 122,279 προήλθαν από μουσουλμανικούς οικισμούς στην περιοχή.

Ο φόρος της δεκάτης, είτε μέσω χρηματικής εισφοράς είτε σε είδος, στα δημητριακά και σε άλλα αγροτικά προϊόντα αποτελούσε συνήθως το μεγαλύτερο μέρος της ετήσιας προσόδου που απέδιδε ένας οικισμός ή μια περιοχή γενικότερα. Οι καλλιέργειες δημητριακών στα Γρεβενά ήταν λίγες σε αριθμό, και αυτές αποτελούνταν από σιτάρι, μείγμα σίκαλης και σιταριού (νοθευμένο) και χόρτο για τα ζώα που έκτρεφαν οι κάτοικοι των οικισμών. Το ποσό της δεκάτης για το σιτάρι και το μείγμα σίκαλης/σιταριού, στις φορολογικές καταγραφές, δίνεται σε βάρος όπως επίσης και το ποσό ισοτιμίας σε άσπρα (ακτσέδες). Αντίθετα η δεκάτη στην καλλιέργεια χόρτου προς εκτροφή ζώων δίνεται μόνο σε ισοτιμία ποσού. Για παράδειγμα στο χωριό Παλαιοχώρι, η δεκάτη που απέδωσε ο οικισμός για σιτηρά 35 φορτίων (μονάδα μέτρησης βάρους) ισοδυναμούσε με 3,150 άσπρα. Επομένως η αξία ενός φορτίου σιτηρών στην επαρχία Γρεβενών το έτος 1564 είναι 90 άσπρα. Από καταγραφές στο συγκεκριμένο κατάστιχο όπου η δεκάτη από σιτηρά αποτιμάται σε μεζούρες και όχι σε φορτία, προκύπτει πως ένα φορτίο ισοδυναμεί με 6 μεζούρες, αξίας 15 άσπρων η καθεμιά. (6 μεζούρες * 15 άσπρα = 90 άσπρα = 1 φορτίο). Συγκρίνοντας τα παραπάνω προϊόντα με αυτά της επαρχίας Σερβίων βλέπουμε περισσότερα δημητριακά να καλλιεργούνται εκεί όπως κριθάρι, ποικιλία μούστου, κεχρί και βρώμη. Το συνολικό ποσό της δεκάτης στην επαρχία Γρεβενών το 1564 ανέρχεται σε 2,397,5 φορτία με αξία ποσού τα 216,843 άσπρα. Αυτό αντιπροσωπεύει το 28,79% της συνολικής προσόδου της επαρχίας η οποία είναι 752,956 άσπρα.

Μετά το σιτάρι, δεύτερο σε παραγωγή δημητριακών είναι το μείγμα σίκαλης/σιταριού (νοθευμένο) με 2,875 φορτία και αξία ποσού τα 189,810 άσπρα που αντιπροσωπεύει το 25,20% των συνολικών εσόδων την επαρχίας. 1 φορτίο σίκαλης/σιταριού (νοθευμένο) ισοδυναμούσε με αξία 66 άσπρων και κάθε φορτίο αντιστοιχούσε σε 6 μεζούρες με 1 μεζούρα σίκαλης/σιταριού (νοθευμένο) να αποτιμάται σε αξία 11 άσπρων. Τέλος το χόρτο για εκτροφή ζώων απέδωσε ετήσια πρόσοδο αξίας 24,200 άσπρων υπό την μορφή φόρου βοσκής αποτελώντας το 3,21% του εισοδήματος. Επίσης είναι άξιο αναφοράς η έλλειψη όσπριων στις αγροτικές καλλιέργειες όπως οι φακές και τα ρεβύθια. Τα σιτηρά, το μείγμα σίκαλης/σιταριού και το χόρτο απέδιδε συνολικά φορολογήσιμα έσοδα ύψους 430,853 άσπρων, ένα ποσό που αποτελούσε το 57,22% των συνολικών εσόδων της επαρχίας Γρεβενών.

 

Φόροι και δεκάτες σε άλλες αγροτικές καλλιέργειες και δραστηριότητες.

 

Εκτός από τους φόρους δεκάτης στα δημητριακά και την αμπελουργία, φόρος δεκάτης είχε επιβληθεί στους λαχανόκηπους, στα καρύδια, στα φρούτα και στα κεράσια. Φόρο δεκάτης πλήρωναν επίσης όσοι διέθεταν κυψέλες/μελίσσια, ενώ οι μύλοι όπου υπήρχαν πλήρωναν φόρο ανάλογα με την χρονική διάρκεια λειτουργίας τους. Στην επαρχία Γρεβενών καταγράφονται 110 μύλοι σε 64 χωριά της επαρχίας. Κάποια από τα χωριά είχαν παραπάνω από έναν μύλο όπως η Ραδοσινίστα (Μέγαρο) με 5 μύλους, η Χολένιστα (Δίπορο), το Τούσι (Αλατόπετρα), το Πισκό (Πιστικό), οι Γκριντάδες (Αιμιλιανός), Γουρνάκι (Νεοχώρι), Osnik και Βέντζι (Κέντρο) με 4 μύλους. Φόρος δεκάτης εισπράττονταν επίσης και από προϊόντα που αφορούσαν τον κλάδο της υφαντουργίας όπως το λινάρι και από ποικιλίες κάνναβης. Σε 16 χωριά της επαρχίας συναντάμε είσπραξη φόρου δεκάτης που αφορά κουκούλια, η οποία παρ’ ότι μικρή σε μέγεθος αναφέρεται ως ύπαρξη προϊόντων για παραγωγή μεταξιού.

Αξιοσημείωτη είναι επίσης και η καλλιέργεια κρόκου (σαφράν) σε 22 χωριά, με έμφαση στον οικισμό της Ζάβορδας ο οποίος αποδίδει τον μεγαλύτερο φόρο δεκάτης που ανέρχεται στα 300 άσπρα. Άλλοι οικισμοί στους οποίους καλλιεργούνταν κρόκος ήταν οι: Παλαιοχώρι, Κολοκυθάκι. Χολένιστα (Δίπορο), Πλαντσικό, Βέντζι (Κέντρο), Καλόχι, Γουρνάκι (Νεοχώρι) και Σκούμτσια. Η συνολική αξία του φόρου δεκάτης από την καλλιέργεια κρόκου ανέρχονταν σε μόλις 1,251 άσπρα, κάτι που υποδεικνύει ότι η καλλιέργεια κρόκου δεν ήταν σημαντική στις αγροτικές δραστηριότητες. Τέλος οι ραγιάδες αναγκάζονταν να πληρώνουν στους τιμαριούχους στους οποίους ανήκαν, φόρο για τα οικόσιτα πουλερικά φόρος ο οποίος αποδίδονταν σε χρηματικό ποσό. Η φορολογία αυτή επιβάλλονταν σε όλα τα χωριά της περιοχής και το ποσό αυτής ανέρχονταν σε 4,399 άσπρα.

Έχουμε ήδη δει πως κάποιες πηγές εισοδήματος, συμπεριλαμβανομένου και του φόρου για τα κοπάδια ζώων, εισπράττονταν απευθείας από το Οθωμανικό κράτος. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο κανένας από τους παραπάνω φόρους δεν αναφέρεται στα κατάστιχα, μιας και οι κώδικες συντάσσονταν έτσι ώστε να καταγράφουν τις προσόδους των χωριών που θα διανέμονταν κυρίως στον στρατό (σπαχήδες). Η βασική απασχόληση στην επαρχία Γρεβενών θα ήταν η εκτροφή αιγοπροβάτων κάτι που τους υποχρέωνε να μετακινούνται συνεχώς σε άλλα μέρη. Μαζί με την εκτροφή αιγοπροβάτων οι κάτοικοι έκτρεφαν και γουρούνια και πλήρωναν ειδικό φόρο. Φόρος για εκτροφή γουρουνιών καταγράφεται σε 50 χωριά με το εισπραχθέν ποσό να ανέρχεται σε 1,402 άσπρα.

 

Άλλοι φόροι σε υπηρεσίες.

 

Μετά τους προσωπικούς φόρους και τις δεκάτες στα αγροτικά προϊόντα καταγράφονται οι λεγόμενοι σποραδικοί φόροι. Οι φόροι αυτοί, συμπεριλαμβανομένου και του φόρου αντιβασιλείας, επιβάλλονταν σε όλα τα χωριά εκτός αυτών της Κρανιάς, του Ραδοβιτσίου (Ροδιά) και του Νιδρουζίου, οι κάτοικοι τω οποίων έχοντας τον τίτλο των φρουρών των ορεινών περασμάτων, είχαν φορολογικές απαλλαγές καθώς επίσης και κάποιες άλλες μικρές οικιστικές συμφωνίες. Στην καταγραφή του 1564 ο φόρος αντιβασιλείας σημειωνόταν μαζί με τους φόρους που αφορούσαν νομικές παραβιάσεις καθώς και τον φόρο επί του γάμου, ενώ στην δεύτερη καταγραφή του 1579 σημειωνόταν μαζί με τον φόρο απόκτησης δημόσιας γης. Επίσης σημειωνόταν φόρος προστασίας ή καταπάτησης αγροτικής γης.

Ο οικισμός με την μεγαλύτερη φορολογική ετήσια απόδοση σε όλη την επαρχία Γρεβενών ήταν ο οικισμός Σούμπινο (Κοκκινιά) με καταγεγραμμένες 95 οικίες και απέδιδε φόρο που ανέρχονταν στα 37,000 άσπρα. Από αυτά τα 21,900 άσπρα ήταν ο φόρος δεκάτης επί των δημητριακών. Η ετήσια φορολόγηση για το χωριό Σούμπινο (Κοκκινιά) ήταν μεγαλύτερη και από αυτήν του χωριού Βέντζι (Κέντρο) το οποίο με 151 φορολογήσιμες οικίες είχε ετήσια φορολογία μόλις 17,00 άσπρα. Για να θέσουμε και άλλο ένα παράδειγμα, το χωριό της Σαμαρίνας, ένα μεγάλο χωριό με 128 φορολογήσιμες κατοικίες είχε ετήσια φορολογία 4,695 άσπρα, με μικρή παραγωγή δημητριακών, ο φόρος δεκάτης των οποίων ήταν μόνο 1,068 άσπρα. Είναι φανερό πως η βασική εισοδηματική πηγή των κατοίκων της Σαμαρίνας, όπως και πολλών άλλων οικισμών της περιοχής, δεν ήταν οι αγροτικές καλλιέργειες αλλά η εκτροφή ζώων για τα οποία δεν υπάρχει κάποια σχετική καταγραφή στα κατάστιχα.

Οικισμοί με φορολογία άνω των 10,000 άσπρων ετησίως, στην καταγραφή του 1564, ήταν οι οικισμοί της Ζάβορδας με 60 οικίες και ετήσιο φόρο 12,970 άσπρων, της Δημινίτσας (Καρπερό) με 50 οικίες και ετήσιο φόρο 10,000 άσπρων, της Δόβρανης (Έλατος) με 27 οικίες και φόρο 10,099 άσπρα, του Αγ. Δημητρίου με 92 οικίες και 13,240 άσπρα, του Μαυρονόρους με 73 οικίες και φόρο 14,000 άσπρα, των Γκριντάδων (Αιμιλιανός) με 71 οικίες και 15,725 άσπρα και του Καλοχίου με 97 οικίες και 14,600 άσπρα. Όπως φαίνεται από τον φόρο δεκάτης, οι παραπάνω οικισμοί στήριζαν την οικονομία τους στην παραγωγή σιταριού, σίκαλης/σιταριού (νοθευμένο), χόρτου και αμπελουργίας, σε αντίθεση με άλλους οικισμούς της επαρχίας οι οποίοι σε σύγκριση με τον πληθυσμό τους είχαν λιγότερη παραγωγή σιτηρών. ²²

 

 

Κώστας Καμπουρίδης

Πρακτικά Συνεδρίου  (27-30 Σεπτεμβρίου 2012)

 

“Η ΕΠΑΡΧΙΑ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΚΑΤΑΣΤΙΧΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1564-1579”     

 

Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε ως έχει από το βιβλίο Δίπορον Γρεβενών και μεταφράστηκε από κείμενο στα αγγλικά