Καλό θα είναι να γνωρίζουν όλοι οι Έλληνες ότι η ιστορία των Ελλήνων του Πόντου είναι σχεδόν τριών χιλιάδων χρόνων. Να γνωρίσουν τους λόγους που βοήθησαν ώστε να διατηρηθεί για τόσα χρόνια η Ελληνικότητα των Ποντίων και ειδικότερα η συμμετοχή των Ελλήνων του Πόντου στους απελευθερωτικούς αγώνες του Ελληνισμού.

 Η αλήθεια είναι ότι υπάρχει έλλειμμα γνώσης για την συνεισφορά του Ποντιακού Ελληνισμού στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821, του Μακεδονικού αγώνα καθώς και στους Βαλκανικούς πολέμους. Τα σχολικά εγχειρίδια της πατρίδας μας << ξεχνούν>> τα θέματα αυτά, όπως και σε πολλά άλλα τους Έλληνες του Εύξείνου Πόντου.

 Θα  ξεκινήσω την εισήγηση μου με ένα δικό μου ρητό.

 Τίποτα δεν έρχεται από το πουθενά 

Και

 Τίποτα δεν πηγαίνει στο πουθενά 

Άρα θα πρέπει να εξηγήσουμε, πως προήλθαν οι ιδέες και οι αγώνες των Ελλήνων για ανεξαρτησία, ποιοι ήταν αυτοί οι παράγοντες που δημιουργήθηκαν και βοήθησαν και ποια η συνεισφορά των Ποντίων. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και αργότερα της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς, σήμανε βέβαια για τον ελληνισμό του Πόντου το τέλος της πολιτικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας τους, αλλά όχι και της εθνικής του συνείδησης. Η εθνική συνείδηση δεν χάθηκε, δεν εξαφανίστηκε, όπως συνέβηκε με δεκάδες φυλές της Μικρασίας, που τούρκεψαν, που εξισλαμίστηκαν και έλειψαν για πάντα από το πρόσωπο της ιστορίας.

 Οι Έλληνες του Πόντου ως ανήσυχο γένος, από τον καιρό της Αργοναυτικής εκστρατείας και των Μυκηναίων, διατήρησαν την γλώσσα τους, την θρησκεία τους, τη λαϊκή και λόγια παράδοση τους και έτσι δημιούργησαν με την πάροδο του χρόνου μιαν Ελλάδα δίχως σύνορα μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. 

Θα πρέπει να τονίσουμε ότι η μεγάλη Οθωμανική Αυτοκρατορία ευνόησε τους Έλληνες, για τους εξής λόγους. 

-Δεν υπάρχουν πολλά σύνορα. Ευννοούνται έτσι οι εμπορικές και πολιτιστικές ανταλλαγές και οι άνθρωποι μετακινούνται πιο εύκολα και έρχονται σε στενότερη επαφή γύρω από την λεκάνη του Εύξεινου Πόντου.

 -Όλοι οι Ορθόδοξοι, από τον Ιανουάριο του 1454, υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ανεξαιρέτως εθνικής καταγωγής και γλώσσας υπάγονταν στην δικαιοδοσία του έλληνα οικουμενικού Πατριάρχη( εκτός των Σέρβων που είχαν αυτονομία εκκλησιαστική από το 1557-1766). Όλα άρχιζαν και κατέληγαν στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν το κοινό σημείο αναφοράς, ο ενοποιητικός παράγων, το κέντρο των Ορθοδόξων για όλους τους ρωμιούς. Γιαυτό οι πρώτες ιδέες για ανεξαρτησία μιλούσαν για επανάσταση όλων των Ρωμιών της Βαλκανικής, ανεξαρτήτου καταγωγής. Μετά τον 18 αιώνα και τον νεοελληνικό διαφωτισμό με την βοήθεια και της Ρωσίας, αρχίζει να καλλιεργείται η εθνική πατριωτική Ελληνική συνείδηση.

 -Με την υπαγωγή όλων των Ορθοδόξων, ελλήνων και μη στο οικουμενικό πατριαρχείο, είχαν εκλείψει και οι πολλοί ενδοχριστιανικοί ανταγωνισμοί. -Από τον 15 αιώνα ως την συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή 1774 μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε το εμπορικό και ναυτιλιακό μονοπώλιο του Εύξεινου Πόντου. Η μαύρη θάλασσα ήταν μια Οθωμανική <<λίμνη>>, από την άλωση της Κωνσταντινούπολης μέχρι το 1792 δεν είχε περάσει τον Βόσπορο πλοίο με ξένη σημαία. Τι σήμαινε αυτό: ότι το μεγαλύτερο μέρος των ναυτιλιακών μεταφορών γινόταν από τους Έλληνες του Ευξείνου Πόντου.

 ΕΘΝΙΚΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ 

Χωρίς να μειώσουμε την προσφορά των ανθρώπων που θυσιάστηκαν για την απελευθέρωση της Ελλάδας, επίσης θα ήθελα να τονίσω ότι και χωρίς τα εκατομμύρια των χρημάτων που έδωσαν οι πλούσιοι Έλληνες της Άσπρης και της Μαύρης θάλασσας, δεν θα υπήρχαν τα έργα των διαφωτιστών. Χωρίς τα χρήματα των ευεργετών δεν θα ήταν δυνατόν να σπουδάσουν στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια δεκάδες νέοι Έλληνες. Η κοινωνία των Ελλήνων θα ήταν λιγότερο μορφωμένη και λιγότερο προετοιμασμένη για την εθνικο-απελευθερωτική επανάσταση του 1821, και σε αυτό οι Πόντιοι ευεργέτες και δάσκαλοι συνέβαλαν πολύ. Οι Έλληνες πλούσιοι, έμποροι <<εθνικοί ευεργέτες>> που ζούσαν στην Ρωσία από το 1750 έως το 1850, το ποσό που θυσίασαν για την εξάπλωση του διαφωτισμού στην Ελλάδα, ανερχόταν σε μερικά εκατομμύρια ρούβλια. Η προσέγγιση των Ρώσων και Ελλήνων, ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών, ευνόησε η κοινή τους πίστη στις ιδέες του διαφωτισμού, και η σοβαρή μελέτη και χρήση της πολιτισμικής κληρονομιάς της αρχαίας Ελλάδας, που άρχισε να καλλιεργείται την εποχή αυτή στη Ρωσία. Το 1748 οι Ρώσοι αναγνώστες είχαν την δυνατότητα να διαβάσουν αποσπάσματα από την Ιλιάδα του Ομήρου, σε εξαιρετική μετάφραση που είχε κάνει ο ίδιος ο Λομονόσοφ. 

ΠΑΡΑΔΟΥΝΑΒΙΕΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 

Οι Έλληνες του Πόντου και του Ελλαδικού χώρου μεταναστεύουν στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, όπου πλουτίζουν και μορφώνονται. Οι Πόντιοι λόγω βίαιων εξισλαμισμών, λόγω μετατροπής των εκκλησιών τους σε τζαμιά, η δίψα τους για μάθηση και για εμπόριο, τους εξανάγκασε να καταφύγουν είτε στην Κωνσταντινούπολη όπου ανθούσε η ποντιακή κοινότητα είτε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, γιατί οι ηγεμόνες τους ήταν οι μοναδικοί χριστιανοί ηγέτες στην νοτιοανατολική Ευρώπη. Το Βυζάντιο μέσω του Πατριαρχείου απλώθηκε την ύστατη ώρα πέρα από την βόρεια όχθη του Δούναβη, ενώ οι Οθωμανοί βρίσκονταν στην Θράκη από το 1354. Έτσι έκανε ένα βήμα απαραίτητο για την ένταξη τους στο Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Οι ηγεμόνες της Μολδαβίας και της Βλαχίας, είχαν δηλώσει υποταγή στον Σουλτάνο, μπόρεσαν όμως να κρατήσουν την αυτονομία τους, παρόλο που διορίζονταν με σουλτανικό διάταγμα. Από το 1711 έως το 1821, οι ηγεμόνες τους ήταν από τις πιο επιφανείς Ελληνικές οικογένειες. Οι Φαναριώτες άρχισαν να μεταναστεύουν προς Βλαχία και Μολδαβία γιατί αναζητούσαν περιοχές για να επενδύσουν τα πλούτη τους, και να εκπονήσουν και σχέδιο για ανασύσταση του Βυζαντίου. Οι Έλληνες απόκτησαν σημαντικά πλούτη από το εμπόριο των δημητριακών, των κτηνοτροφικών και ναυτιλιακών προϊόντων και μπορούσαν να συντηρούν τα εκκλησιαστικά ιδρύματα της Κωνσταντινούπολης, Ιερουσαλήμ, Αγίου Όρους και πολλά μοναστήρια. Από δύο μεγάλες Φαναριώτικες οικογένειες με καταγωγή από τον Πόντο, των Υψηλάντων από το χωριό Υψηλή της περιοχής Όφις και των Μουρουζάντων από το χωριό Μουρουζάντων της Αργυρούπολης, έγιναν πολλοί ηγεμόνες και της Μολδαβίας και της Βλαχίας, αφού πρώτα διορίζονταν Μεγάλοι Διερμηνείς της Πύλης. Θα ήθελα να αναφέρω ότι η πατρίδα του αρχηγού της φιλικής εταιρείας για την απελευθέρωση της Ελλάδος Αλέξανδρου Υψηλάντη είναι το χωριό Υψήλ’( Υψηλή) που βρίσκεται σε υψόμετρο 2,600 μ. . Ανήκω στις πρώτες Ελληνικές ομάδες που επισκεφθήκαμε την Υψηλή. Η δικιά μας Ελληνική ομάδα δώδεκα ατόμων (12) με επικεφαλής την Τασούλα Καμπουρίδου το επισκεφθήκαμε στις 24-08-1997. 

Υψηλή: χωριό καταγωγής των Υψηλανταίων, στα 2.600 μ των ποντιακών ορέων, που σήμερα λέγεται ARPAOZU. Φωτό:Σ. Εταιρίδης – 1997.

 

Στην Υψηλή με την Κατίνα Καρακολίδου και τα χαριτωμένα κορίτσια της Υψηλής μπροστά στο καινούργιο τους τζαμί. Φωτό: Σοφοκλής Εταιρίδης – 1997. 

Τον απελευθερωτικό αγώνα της Ελλάδας που ξεκίνησε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στις παραδουνάβιες περιοχές στις 22 Φλεβάρη του 1821, τον τελείωσε ο αδελφός του Δημήτριος Υψηλάντης στην μάχη της πέτρας στη Βοιωτία, στις 12 Σεπτεμβρίου του 1829. Η βοήθεια από τους ποντίους προς τον Ελληνισμό για να φθάσει στον απελευθερωτικό αγώνα δινόταν και νωρίτερα με άλλους τρόπους. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης παππούς του Αλέξανδρου Υψηλάντη αρχηγού της φιλικής εταιρείας ως Μέγας Διερμηνέας της Πύλης, κατόρθωσε να αποτρέψει την εκτέλεση της διαταγής του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτι (1773-1789) για γενική σφαγή των Ελλήνων μετά τα Ορλωφικά. Επίσης αύξησε την χορηγία από την Μολδαβία προς τη Μονή της Παναγίας Σουμελά από 100 σε 160 αργύρια. Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε λόγω του ότι οι Πόντιοι διασκορπίστηκαν σε όλον τον Εύξεινο Πόντο και στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, από όλα τα κέντρα αυτά της Ποντιακής διασποράς, ακόμη και από την Τρανσυλβανία έφθαναν χορηγίες στην Παναγία Σουμελά. Αρκετοί νέοι σπουδαστές ποντιακής καταγωγής κατατάχτηκαν στον Ιερό Λόχο του Αλέξανδρου Υψηλάντη, και μετά την ήττα καταφεύγουν στην Ρωσία 19 Ιερολοχίτες που εκτιμάται ότι κατάγονταν από τον Πόντο. Στα κατάστιχα της Φιλικής Εταιρείας αναφέρονται πολλοί ποντιακής καταγωγής Φιλικοί, του κυρίως Πόντου, αλλά και των ποντιακών παροικιών της νότιας Ρωσίας, του Καυκάσου και από τις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Υπάρχουν σχετικά κείμενα που το τεκμηριώνουν. Τέλος, στην κυρίως επαναστατημένη χώρα, την Ελλάδα, και ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, κατέβηκαν πολλοί Πόντιοι για να πολεμήσουν με το όπλο στο χέρι εναντίον των Τούρκων. Στα γραπτά κείμενα οι Πόντιοι εθελοντές μαχητές αναφέρονται με τα ονόματα της καταγωγής τους, όπως << Μαυροθαλασσίτες>>, << Τραπεζούντιοι>>, <<Αργυροπολίτες>>, << Σινωπείς>., κλπ.

 Πολλοί επιφανείς Πόντιοι ενίσχυσαν με μεγάλα χρηματικά ποσά τη Φιλική Εταιρία. Ο Ηλίας Κανδύλης δίδαξε στο φροντιστήριο της Τραπεζούντας, έπειτα πήγε στην Χερσώνα του Βόρειου Εύξεινου Πόντου, ασχολήθηκε με το εμπόριο, έβγαλα πολλά λεφτά και ίδρυσε και δίδαξε στο φροντιστήριο της Χερσώνας, και έδωσε στην Φιλική Εταιρία για τον αγώνα 5.000 ρούβλια.

 Και η οικογένεια των Μουρουζάντων έδωσε πολλούς μάρτυρες για την ανεξαρτησία της Ελλάδας και ενίσχυσαν και με άλλους τρόπους τον αγώνα. Γ’αυτό και ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας (1929-1935) Αλέξανδρος Ζαϊμης όταν του ζητούσαν βιογραφικά στοιχεία οι ξένοι ή Έλληνες δημοσιογράφοι έλεγε με υπερηφάνεια. << καταγόμεθα βεβαίως από την Κερπινή Καλαβρύτων εκ πατρός, παππού και προπάππου, αλλά παρακαλώ να μη λησμονηθεί ότι η μητέρα μου Ελένη Μουρούζη, ήτο ποντιακής καταγωγής ως κόρη του Αλέξανδρου Μουρούζη, την σπουδαία Φαναριώτικη οικογένεια των Μουρούζηδων…>>

 ΑΡΓΥΡΟΥΠΟΛΗ

 Γκιουμουσχανέ – Αργυρούπολη ήταν το κέντρο της πρώτης αναγέννησης του Ελληνισμού στον Πόντο, αρχιμεταλλουργοί και εκκλησιαστική ηγεσία ήταν οι οδηγητές του Ελληνισμού. Οι εργαζόμενοι στα μεταλλεία ήταν απαλλαγμένοι από τους φόρους που πλήρωναν συνήθως οι χριστιανοί, και εθεωρούντο μπεϋλικτζήδες, δηλαδή προνομιούχοι άνθρωποι του Σουλτάνου. Οι Έλληνες της Αργυρούπολης είχαν μεγάλη ακτινοβολία στον Ορθόδοξο κόσμο, γιατί έδιναν οικονομική βοήθεια σε Πατριαρχεία Κωνσταντινούπολης, Αντιόχειας και Ιεροσολύμων και συντηρούσαν και πολλά μοναστήρια. Τα αφιερώματα των Ποντίων της περιοχής Χαλδαίας στον πανάγιο τάφο καλύπτουν έναν ολόκληρο κώδικα. Γ’αυτό σύμφωνα με αυτά που μας γράφει ο Γεώργιος Θ. Κανδηλάπτης στο βιβλίο του << Ποντιακά Ιστορικά Ανάλεκτα>>, οι Φιλικοί αμέσως έστειλαν μυστικούς αποστόλους στην Αργυρούπολη του Πόντου, από όπου έχουν την καταγωγή τους οι περισσότεροι Πόντιοι της Π.Ε.Γρεβενών, για να γίνουν Φιλικοί και να κηρύξουν την ελευθερίαν, να συστήσουν εφορείες και επιτροπές, να εγγράψουν μέλη και να μαζέψουν συνδρομές υπέρ της εθνικής επαναστάσεως. Σ’ έναν μήνα αφού μάζεψαν συνδρομές από όλη την επαρχία της Χαλδαίας, συγκέντρωσαν το ποσό των 12.000 γροσίων – ποσό πολύ σημαντικό για εκείνη την εποχή- και το παρέδωσαν στους δύο αποστόλους έναντι αποδείξεως, χάριν του μεγάλου εθνικού έργου, της Αναστάσεως της Πατρίδος.

 ΟΔΗΣΣΟΣ

 Η Οδησσός θεμελιώθηκε το 1794 στη Βόρεια Μαύρη Θάλασσα, και της έδωσαν το όνομα του Οδυσσέα –Οντέσσα, στα εδάφη που προσαρτήθηκαν στη Ρωσία μετά την νίκη της στο ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1787-1791. Οι μεγαλύτερες εμπορικές επιχειρήσεις της Οδησσού ήταν ελληνικές και οι περισσότεροι Έλληνες κάτοικοι ήταν ποντιακής καταγωγής. Η Ελληνική εμπορική κοινότητα της Οδησσού διατηρούσε στενές σχέσεις με τους πλοιοκτήτες του Αιγαίου, που τότε ήταν το πιο δυνατό τμήμα της αστικής τάξης της Ελλάδας….. οι έλληνες έμποροι,και γενικά οι πλούσιοι, προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν την προστασία κάποιας από τις ξένες δυνάμεις. Κάτι τέτοιο κατάφεραν να πετύχουν οι πλοιοκτήτες του Αιγαίου στις παραμονές της επανάστασης του 1821, με αποτέλεσμα σχεδόν όλα τα καράβια που ανήκαν σ’αυτούς να ταξιδεύουν με Ρώσικη σημαία. Αλλά το ερώτημα είναι με ποιο τρόπο οι έλληνες πλοιοκτήτες – υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατάφεραν να πάρουν σημαία ενός ξένου κράτους για τα καράβια τους. Το δικαίωμα αυτό το αποκτούσαν μετά από εικονικές πωλήσεις των πλοίων τους σε ρώσους υπηκόους. Στις τέτοιου είδους συναλλαγές τους πλοιοκτήτες του Αιγαίου, τους βοηθούσαν οι ελληνικές εμπορικές επιχειρήσεις της Οδησσού. Αυτές οι αλληλέγγυες κερδοφόρες επιχειρήσεις, στις οποίες ανήκαν οι πλούσιοι έμποροι της Οδησσού, ενίσχυαν με οικονομικούς και προσωπικούς δεσμούς τους μεγαλοκαραβοκύρηδες του Αιγαίου. Ήταν χαρακτηριστικό το υψηλό πατριωτικό αίσθημα της ελληνικής κοινότητας της Οδησσού. Η γνωστή εθνικο-απελευθερωτική οργάνωση – φιλική εταιρεία δημιουργήθηκε στην Οδησσό το 1814. 

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΙ – ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 

Υπήρχε μεγάλη παρουσία Ποντίων και στον Μακεδονικό αγώνα και τους Βαλκανικούς πολέμους την περίοδο 1903-1914. Ο Μητροπολίτης Γρεβενών Αιμιλιανός Λαζαρίδης από το Ικόνιο, ο Μητροπολίτης Κορυτσάς Φώτιος Καλπίδης και ο ναύαρχος Γεώργιος Κακουλίδης.

 

Ενθύμιων φωτογραφίας του Εθνομάρτυρα Αιμιλιανού – Λαζαρίδη με τις δύο όψεις του προς τον πρώτο του εξάδελφο Παντελή Λαζαρίδη, με ιδιόχειρη αφιέρωση και με ημερομηνία 1904. Από το αρχείο της Παυλίνας Λαζαρίδου – Αποστολίδου, εγγονής του Παντελή Λαζαρίδη.

 Ο Γ. Κακουλίδης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1871, ο πατέρας του καταγόταν από την Κερασούντα του Πόντου. Ο παππούς του από τον πατέρα του ήταν έμπορας στην Κερασούντα και την Σμύρνη διεξάγοντας εμπόριο με την Αγγλία, ήταν πολύγλωσσος, μέλος της Φιλικής Εταιρίας και διετέλεσε και γραμματεύς του Υψηλάντη. Ο ναύαρχος Γεώργιος Κακουλίδης έλαβε μέρος στον Μακεδονικό αγώνα και εργάστηκε γιαυτόν τρία ολόκληρα χρόνια, κοντά στον γενικό μας πρόξενο στην Θεσσαλονίκη Λάμπρο Κορομηλά 

Από την Κρήτη και τη Μάνη πήγαν πολλοί εθελοντές για να συμμετάσχουν στον Μακεδονικό αγώνα ( 1903-1908 ) και στους βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913. Ο πατριωτισμός και ο ενθουσιασμός για την απελευθέρωση της Μακεδονίας είχαν φθάσει μέχρι τον Πόντο. Έτσι πάρα πολλοί νέοι ξεκινούσαν από τον Πόντο για να έρθουν να καταταγούν στον Ελληνικό στρατό και να πολεμήσουν για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.

 Θα σας αναφέρω μια ιστορία που γνωρίζω για δύο ποντίους που καταγόταν από το Ευτζί και το Σεκί Γασή της περιοχής Ακ Ντάγ Ματέν του Πόντου και αργότερα κάτοικου του χωριού Κέντρου (Βέντζι) Γρεβενών ο Χρήστος Παυλίδης, ενώ ο Σεκάσλης Γεώργιος Χασπερίδης πέθανε στο Σεκί Γασή στον Πόντο.

 Ο Χρήστος Παυλίδης έφυγε στα είκοσι του χρόνια από το χωριό Ευτζί μαζί με τον Γεώργιο Χασπερίδη από το χωριό τα Οχτώ Βράχια – Σεκί Γασή του Λευκού Όρους Μετάλλου – Ακ Ντάγ Ματέν – και άλλα παιδία της περιοχής. Περπατώντας διέσχισαν όλη την νότια Οθωμανική Αυτοκρατορία και έφθασαν στο λιμάνι της Βηρυτού. Μπαρκάρανε από Βηρυτό για Πειραιά και πήγαν και κατατάχτηκαν στον Ελληνικό στρατό για να πολεμήσουν για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Τα κατορθώματα τους, μου τα μετέφεραν ο γιός του και ο εγγονός του που έφερε το όνομά του, αλλά και οι χωριανοί του. Πολέμησαν στην μάχη της Δεσκάτης και του Σαρανταπόρου στις 9 Οκτωβρίου του 1912 και ήταν στους άνδρες της 4ης Μεραρχίας που κατέλαβαν την πόλη των Σερβίων. Βρέθηκαν και στην κατάληψη της Θεσσαλονίκης και στους αγώνες με την ΑΝΤΑΝΤ και μετά έφυγαν για τον Πόντο, για να γυρίσει ο ένας, ο Χρήστος Παυλίδης στην Μακεδονία το 1924 ως πρόσφυγας. Για τις πράξεις του και την ανδρεία του, ο Ελληνικός στρατός του απένειμε τρία μετάλλια, από τα οποία διασώθηκαν τα δύο, γιατί το τρίτο χάθηκε στον μεγάλο σεισμό στις 13-05-1995 που έγινε στην περιοχή των Βεντζίων και σας τα παρουσιάζω. 

ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. ΕΤΑΙΡΙΔΗΣ – ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

1. ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΚΟΡΟΜΗΛΑ, ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΗ ΜΑΥΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ 

2. ΧΡΗΣΤΟΥ ΣΑΜΟΥΗΛΙΔΗ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ 

3. ΧΙΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ – ΡΩΣΙΑΣ ( Γ.Λ. Αρς ΕΛΛΗΝΕΣ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ- ΕΜΠΟΡΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ 18ος – 19ος αιώνας) 

4. Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδη –Μορφές Μακεδονομάχων και τα ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγελη. 

5. ΣΟΦΟΚΛΗ Γ. ΕΤΑΙΡΙΔΗ, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΩΝ ( ΝΟΜΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ – ΑΚ ΝΤΑΓ ΜΑΤΕΝ)