ΣΠΗΛΑΙΟ ΓΡΕΒΕΝΩΝ Συγκρότημα Βαβρίτσα- Στοιχεία Αρχιτεκτονικά Κατασκευαστικά

Οπως έγινε φανερό από τα όσα μέχρι εδώ αναφέρθηκαν, από αρχιτεκτονικής απόψεως έχουν τεράστιο ενδιαφέρον προς μελέτη, το τείχος του Σπηλαίου, καθώς επίσης και η Μονή της Παναγίας της Σπηλαιώτισας
Επιπρόσθετα κάποια παλιά σπίτια που έχουν απομείνει στο χωριό ακολουθούν πιστά την παραδοσιακή τυπολογία της Μακεδονικής αρχιτεκτονικής με το σαχνισί σαν κύριο χαρακτηριστικό και ειναι χτισμένα σύμφωνα με τον παραδοσιακό τρόπο της ανάθεσης κατασκευής σε ισνέφι.
Στο Σπήλαιο συναντάμε και άλλους τύπους σπιτιών όπως τον απλό τύπο με 1 ή 2 δωμάτια κατόψεως τετραγωνικής που σήμερα χρησιμοποιείται για αχούρι. Επίσης τύπος σπιτιών με κάτοψη ορθογωνική, τετράγωνη, παραλληλόγραμμη, Γάμα-Πί σχήμα που έχουν προκύψει από κατά καιρούς προσθήκη όπως η κατοικία Βαβρίτσα.
Το σπίτι που επιλέξαμε ως ομάδα να μελετήσουμε στα Σπήλαιο (παρουσιάζεται σχεδιαστικά και σχηματίζεται λεπτομερέστερα πιο κάτω), έχει το χαρακτηριστικό ότι χτίστηκε σταδιακά και από σνάφια αλλά και από προσωπική εργασία των ιδιοκτήτων, καθώς συνεχώς μεγάλωνε για να φιλοξενήσει κι άλλα μέλη της ίδιας οικογένειας, έτσι ώστε τελικά να αποτελέσει τέσσερις διαφορετικές κατοικίες. Αρχισε να χτίζεται πριν περίπου 140 χρόνια και τελείωσε (όπως είναι σήμερα) γύρω στο 1880. Σήμερα σε ένα τμήμα του ζει μοναχή της η Μαρία Βαβρίτσα. ή Μπαμπρίτσα ετών 85, σύζυγος του Στέργιου Βαβρίτσα.
Οπως και στα άλλα μέρη της Μακεδονίας έτσι και στο Σπήλαιο όταν κάποιος ήθελε να κτίσει το σπίτι του καλούσε ένα μπουλούκι,αποτελούμενοαπό όλες τις ειδικότητες.
Η περιοχή ήταν πλούσια σε μαστόρους και γνωστά ονόματα”, ήταν από το Σπήλαιο ο Χρήστος Δαδαλής που έφτιαχνε πλάκες και έκλεινε τρύπες στις στέγες, ο Σίμος Νικόλαος κ.α. Γνωστούς επίσης μαστόρους χρησιμοποιούσαν από το Ζιάκα, το Πολυνέρι και άλλα χωριά ενω ξακουστός στην περιοχή ήταν ο Βαρδής από τη Λάβδα.
Ειδικά για το Σπήλαιο η απόκρημνη θέση του και τα δύσβατα μονοπάτια του έκαναν ακόμη πιο δύσκολο το χτίσιμο ενός σπιτιού. Κάποιοι απο το μπουλούκι αναλάμβαναν να κουβαλήσουν νερό και πλάκες με τα ζώα. Νερό παίρναν, από το ποτάμι ανάμεσα στο Σπήλαιο και στο Ζιάκα μέσα σε μεγάλα ασκιά που έπαιρναν 50-80 κιλά νερό και ήταν φτιαγμένα από τομάρια γιδιών. Αλλοι ήταν αυτοί που έκτιζαν και η κατασκευή ενός σπιτιού κρατούσε μήνες.
Το σπίτι Βαβρίτσα ή Μπαμπρίτσα αποτελεί ένα ολόκληρο συγκρότημα αποτελούμενο απο 4 σπίτια και 1 μαγαζάκι. Ενα μονόχωρο σπίτι το μαγαζάκι οπού δούλευαν σαν παπουτσάδες.Πρωταρχικά υπήρχε το σπίτι του Κώστα Βαβρίτσα, κατόψεως Γ διόροφο, αστικού τύπου αρχοντικό με το κυρίως σπίτι,βοηθητικά κτίσματα και αυλή. Περιβαλλόταν από μαντρότοιχο, ο οποίος με το πέρασμα του χρόνου καταστράφηκε και τη θέση του μαντρότοιχου που ήταν από ξερολιθιές έχει πάρει μια συρμάτινη περίφραξη. Το ισόγειο με 4 δωμάτια και το μαγερειό που σκεπάστηκε με στέγη μεταγενέστερα και το υπόγειο το κατώι για αποθήκευση τροφών. Η είσοδος γίνεται μια ξύλινη δίφυλλη πόρτα που ασφαλίζει με αμπάρα για να προστατεύσει τους κατοίκους του σπιτιού έχει πλάτος 1.50 μέτρο και ύψος 1.70 και χρειάζεται να σκύψεις. Η είσοδος του σπιτιού οδηγεί σ’ένα κεντρικό προθάλαμο πλακοστρωμένο με πλάκες μαύρες ή άσπρες,ορθογώνιες ή τετραγωνικές. Από αυτό το χώρο γίνεται η προσπέλαση προς τους άλλους χώρους του σπιτιού, επίσης υπάρχει και ξύλινη σκάλα που οδηγεί στο Β’ όροφο και στο υπόγειο του κατώι. Το κατώι είναι ένας μικρός αποθηκευτικός χώρος κάτω από το ισόγειο, με ένα μικρό άνοιγμα και με θερμοκρασία χαμηλή, ώστε να διατηρούνται τα τρόφιμα. Είναι πλακοστρωμένα. Επίσης στο ισόγειο βρίσκεται στην αριστερή πλευρά της εισόδου το καθημερινό καθιστικό δωμάτιο με τζάκι που εξυπηρετούσε τις καθημερινές άλλοβοηθητικές λειτουργίες της οικογένειας. Ο χώρος αυτός έχει προσανατολισμό Ν.Α. δίπλα από αυτό το χώρο στην αριστερή
πλευρά δηλ. υπάρχει ένα δωμάτιο σε επίπεδο πιο χαμηλά, 0,50 μ.από το άλλο σπίτι και χρησιμοποιούνταν και αυτό για κελλαρι αποθήκευσης τροφών, πλακόστρωτο και με χαμηλή θερμοκρασία. Στη δεξιά πλευρά απέναντι απ’αυτο το δωμάτιο υπάρχει ένα άλλο σκοτεινό δωμάτιο πλακόστρωτο και αυτό και απ’ό,τι μας είπε η γιαγιά βάζαν τα ζώα τους το χειμώνα.
Στο ισόγειο, στο πίσω μέρος του σπιτιού, βρίσκεται ένας κλειστός χώρος, το μαγερειό, με τζάκι για το μαγείρεμα των τροφών και νεροχύτη, έχει πάτωμα πλακόστρωτο. Δίπλα στο μαγερειό και στο χώρο που συνδέεται το υπόλοιπο σπίτι με το μαγερειό βρίσκεται φούρνος και σε κάποια γωνία αυτού του δωματίου ο αποθηκευτικός χώρος μια ξύλινη δίφυλλη πόρτα οδηγεί έξω από το σπίτι στην βόρεια πλευρά του. Ο χώρος αυτός μάλλον παλιά ήταν χωρίς στέγη η οποία προστέθηκε με την πάροδο του χρόνου. Το πάτωμα είναι λιθόστρωτο και με κλίση. Επίσης χρησίμευε και σαν πλυσταριό, έχει 2 ανοίγματα και ένα πατάρι για αποθήκευση.
Η ξύλινη σκάλα που βρίσκεται στη μεσια συνδέει το ισόγειομε τον όροφο, το ανώι. Ο όροφος αποτελείται από ένα κεντρικόδιαμπερές χώρο, την κρεβατά η λιακωτό, με σαχνισί και τρία’δωμάτια που αναπτύσσονται δεξιά και αριστερά του. Τα τρία δωμάτια του σπιτιού έχουν όλα τζάκια, είναι ευάερα και με προσανατολισμό που ανταποκρίνεται στις κατά καιρούς κτηματολογικές συνθήκες με Ν,Α. προσανατολισμό, με Ν.Δ.και Βόρειο προσανατολισμό και οδηγεί σε χαγιάτι με ξύλινη τζαμωτή
1. Επίσης για να φθάσουμε σ’αυτό το δωμάτιο υπάρχει τοίχος με πάχος 0,60 μ. και ξύλινη αμπαρωτή πόρτα.
Μπαλκονόπορτα, το οποίο χαγιάτι δεν υπάρχει πλέον και στην μπαλκονόπορτα έχουν καρφωθεί με σανίδες. Τα τρία αυτά δωμάτια χρησίμευαν για ύπνο, ενώ η κρεβάτα με το σαχνισί ή λιακωτό για να κάθεται η οικογένεια. Επίσης είδαμε ότι το ένα δωμάτιο το, νότιο, η γιαγιά το χρησιμοποιούσε για να υφαίνει και να πλένει μαλλί. Στο βορεινό δωμάτιο υπάρχει και εδώ τζάκι γιατί ήταν το για κρύο δωμάτιο και το χρησιμοποιούσαν κυρίως το καλοκαίρι υπάρχει και μία πόρτα έξοδος που οδηγεί στη βόρεια πλευρά και σ’ένα μικρό δρομάκι πίσω από το σπίτι. Τα ξύλινα πατώματα είναι από ξύλο ροδιάς ή βελανιδιάς.
Δίπλα ακριβώς και κολλημένο το δεύτερο σπίτι της γιαγιάς είναι ένα άλλο σπίτι απλό διόροφο, το οποίο είναι μεταγενέστερο. Στο ισόγειο υπάρχει η είσοδος με ξύλινη πόρτα και σιδερένιες αμπάρες για να ασφαλίζει. Η είσοδος η μεσιά έχει πάτωμσ πλακόστρωτο. Στη μεσιά υπάρχει και η ξύλινη σκάλα που οδηγεί στο ανώι. Στα αριστερά της μεσιας υπάρχει ένα δωματιο που χρησιμοποιείται για αποθήκη τώρα με ξύλινο πάτωμα .
Στο δεύτερο οροφο στο ανώι υπάρχει μία πόρτα στη βόρεια πλευρά του σπιτιού που οδηγεί εξω από το σπίτι σ’ένα μικρό χωμάτινο δρόμο. Στο ανώι βρίσκονται δύο δωμάτια, το λιακωτό με σαχνισί και ένα άλλο δωματιο στα δεξιά που έχει τζάκι. Το δωμάτιο αυτό είχε ένα μεγάλο αμπάρι για αποθήκευση τροφών. Τα πατώματα είναι ξύλινα.
Δίπλα κολλημένο στο δεύτερο σπίτι βρίσκεται το τρίτο σπίτι, μονόχωρο, διόροφο. Στο ισόγειο ένας χώρος χρησίμευε για αποθήκη με πάτωμα πλακόστρωτο, έχει μια σκάλα μόνο που οδηγεί στον δεύτερο όροφο, ο οποίος είναι μονόχωρος με 4 παράθυρα και ενα τζάκι Επίσης στο ανώι υπάρχει, και μια πόρτα που οδηγεί στη βόρεια πλευρά του σπιτιού, που υπάρχει ένας φούρνος για το ψήσιμο φαγητού. Κολλημένο στο ισόγειο αυτού του σπιτιού στη Ν.πλευρά, είναι ένα δωμάτιο με . δική του στέγη που δεν προστεθεί μεταγενέστερα το χρησιμοποιούσαν για μαγαζάκι παπουτσάδων. Δίπλα στο τρίτο σπίτι βρίσκεται το τέταρτο και τελευταίο σπίτι διόροφο και αυτό με χαγιάτι. Στο ισόγειο βρίσκεται η μεσια και 2 δωμάτια. Η είσοδος είναι μία ξύλινη δίφυλλη πόρτα που έχει σιδερένιες αμπάρες ώστε να ασφαλίζει το σπίτι σε περίπτωση κινδύνου βρίσκεται αριστερά της μεσιάς έχει ξύλινο πάτωμα και τζάκι. Μέσα σ’αυτό το δωμάτιο βρίσκεται και μια καταπακτή που οδηγεί σε υπόγειο χώρο και έχει ένα μικρό παράθυρο. Δίπλα σ’αυτό το δωμάτιο υπάρχει ένα άλλο που χρησίμευε για κελλάρι έχει πλακόστρωτο πάτωμα και ένα μικρό παράθυρο. Δίπλα σ’αυτό το δωμάτιο υπάρχει ένα άλλο που χρησίμευε για κελλαρι έχει πλακόστρωτο πάτωμα και ένα μικρό παράθυρο, τον φεγγίτη. Το δωμάτιο αυτό έχει χαμηλή θερμοκρασία και έχει αμπάρια για τα τρόφιμα. Το ισόγειο η μεσιά έχει πλακόστρωτο πάτωμα και υπάρχει μια σκάλα που οδηγεί στο ανώι.
Στο δεύτερο όροφο στο ανώι η σκάλα οδηγεί σ’ένα χώρο με ξύλινο πάτωμα, με χαγιάτι ανοικτό που έχει ξύλινη τζαμόπορτα. Το χαγιάτι έχει Νότιο προσανατολισμό. Στο ανώι υπάρχει και εδώ μια πόρτα στη βόρεια πλευρά που οδηγεί στον πίσω μικρό χωματένιο δρόμο. Στο ανώι υπάρχουν δύο δωμάτια. Το ένα με νότιο – ανατολικό προσανατολισμό, δεν έχει τζάκι, ενώ το άλλο, το βόρειο – ανατολικό δωμάτιο έχει τζάκι. Στο δεύτερο όροφο, όλα τα πατώματα είναι ξύλινα κι αυτό το σπίτι δεν κατοικείται και χρησιμεύει σαν αποθήκη. Οι στέγες των σπιτιών είναι στρωμένες με σχιστόπλακα.
Από τα 4 αυτά σπίτια που εξετάζουμε, μόνο το πρώτο της γιαγιάς κατοικείται. Παρατηρούμε όμως ότι η γιαγιά χρησιμοποιεί μόνο ένα δωμάτιο που το χρησιμοποιεί για μαγερείο και για ύπνο το υπόλοιπο σπίτι, είναι εγκαταλειμένο και χρησιμεύει σαν αποθήκη. Τα υπόλοιπα τρία σπίτια δεν κατοικούνται από κανένα, είναι τελείως εγκαταλειμένα και χρησιμοποιούνται σαν αποθήκες άχρηστων πραγμάτων.
Τα υλικά δομής που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή αυτών των σπιτιών, είναι η πέτρα και το ξύλο που υπάρχουν στην περιοχή. Οι εξωτερικοί περιμετρικοί τοίχοι κατασκευάστηκαν από πέτρα σε πάχος 60 εκ. περίπου, με συνδετικό .κονίαμα, λάσπη και παραμένουν ανεπίχριστα. Η κατασκευή της καθ’ύψος διακόπηκε σε αποστάσεις περίπου ενός μέτρου και ενισχύθηκε με τις οριζόντιες ξυλοδεσιές. Οι ξυλοδεσιές αυτές τοποθετήθηκαν κατά μήκος της εσωτερικής και της εξωτερικής πλευράς του τοίχου. Τα δοκάρια συνδέθηκαν μεταξύ τους με κάθετα ξύλα και σχηματίζουν μια σχάρα. Οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι ξύλινοι, αλλά υπάρχουν και οι τοίχοι από τσατμά (όπως μας είπε η γιαγιά). Οι τοίχοι στο εσωτερικό του σπιτιού είναι επιχρισμένοι.
Οι πόρτες είναι ξύλινες και κυρίως είναι χαμηλές, με ύψος που δεν ξεπερνά το 1,8Ομ . Τα παράθυρα με ποδιά απο 40 εκ. μέχρι 60 εκ., έχουν ύψος 1μ. με 1,20 μ. Τα κουφώματα είναι όλα ξύλινα.
Τα δάπεδα στο κυρίως σπίτι είναι ξύλινα. Στο σπίτι της γιαγιάς τα πατώματα είναι από ξύλο ροδιάς ή βελανιδιάς.Οι στέγες είναι στο σπίτι της γιαγιάς τετράριχτη.στο δεύτερο σπίτι μονόριχτη στο τρίτο σπίτι μονόριχτη στο τέταρτο σπίτι δίριχτη οι στέγες είναι επικαλυμένες με σχιστόπλακα. Τα ζευκτά της στέγης στηρίζονται στην περιμετρική τοιχοποιία.Τα τυπολογικά χαρακτηριστικά αυτού του σπιτιού ανταποκρίνονται στη Μακεδονική αρχιτεκτονική και στην αρχιτεκτονική που συναντάμε στα Ζαγόρια.