«Το μοναστήρι της Ζάβορδας στάθηκε ακατάλυτος πύργος, τείχος και εδραίωμα της Ορθοδοξίας καταπάνω στους μωχαμετάνους. Αν δεν υπήρχε αυτὸ τὸ θεοσκέπαστο φρούριο, θα τούρκευε όλη ἡ Μακεδονία.
Τὸ μοναστήρι ποὺ ἵδρυσε ὁ ἅγιος Νικάνορας, εἶναι χτισμένο πάνω σ᾿ ἕνα μικρὸ κι᾿ ἀπόγκρεμνο βουνὸ ποὺ τὸ λέγανε Ὄρος τοῦ Καλλιστράτου, ἕνα βουνόπουλο μυτερό, κολλημένο ἀπάνω στὸ μεγάλο βουνὸ ποὺ τὸ λένε Βέρμιο. Τ΄ όνομά του τὸ πῆρε ἀπὸ ἕνα χωριὸ Ζάμπορδα ποὺ βρισκότανε ἄλλη φορὰ ἐκεῖ κοντά, μὰ ποὺ τώρα δὲν ὑπάρχει. Βρίσκεται ἀποκάτω ἀπὸ τὸ βουνὸ Βουνάσα, ἀπάνω στὸ στρίψιμο ποὺ κάνει ὁ ποταμὸς Ἁλιάκμονας, τραβώντας κατὰ τὰ Σέρβια, σὲ μιὰ ὥρα ἀπόσταση ἀπὸ τὸ χωριὸ Ἐλάτη. Τὸ Καλλίστρατο εἶναι χωρισμένο ἀπὸ τὴ Βουνάσα μὲ μιὰ στενὴ κι᾿ ἄγρια κλεισούρα, καὶ κεῖ μέσα τρέχει ὁ ποταμός.

Τὸ βουνὸ εἶναι δασωμένο. Τὸ μοναστήρι εἶναι χτισμένο ἀπάνω στὴν κορφή του, κι᾿ ἀσπρίζει ἀπὸ μακριὰ σὰν κάστρο. Ἡ τοποθεσία του ἔχει πολλὴ μεγαλοπρέπεια κι᾿ ἁγιοσύνη. Σὰν ἀνεβῆ κανένας ἀπάνω, βλέπει πὼς τὸ βουνὸ εἶναι χερσόνησο, κομμένο ἀπὸ τὰ γύρωθε βουνά, γιατὶ ἀπὸ τὶς τρεῖς μεριὲς τὸ περιζώνει ὁ ποταμός, παρεχτὸς ἀπὸ τὸ βορειοανατολικὸ μέρος ποὺ ἀπομένει μοναχὰ ἕνα στενὸ μπάσιμο. Ἀπὸ κεῖ πιάνει ἕνα καλντερίμι π᾿ ἀνεβαίνει ὡς τὴν ἐξώπορτα τοῦ μοναστηριοῦ. Τὸ μοναστήρι εἶναι καστρογυρισμένο, μὲ μπεντένια καὶ μὲ ζεματίστρες, γιατὶ σὲ κεῖνον τὸν καιρὸ οἱ ληστὲς ἤτανε πολλοί, καὶ τὸ μέρος ἔρημο κι᾿ ἄγριο, ἀφοῦ καὶ τώρα εἶναι τέτοιο. Κι᾿ ἀληθινά, τὰ γύρω χωριὰ χαλαστήκανε ὅλα ἀπὸ τοὺς Τουρκαρβανίτες καὶ φαίνουνται ἀκόμα τὰ θεμέλια κ᾿ οἱ σωριασμένες πέτρες, καὶ μοναχὰ τὸ μοναστήρι σώζεται, παραπάνω ἀπὸ πεντακόσια χρόνια.»
Φώτης Κόντογλου

Ο Όσιος Νικάνορας (1491-1549), αρχικά ασκήτεψε στο ασκηταριό του Αγίου Γεωργίου, που σώζεται στην απόκρημνη πλαγιά του όρους προς τον Αλιάκμονα. Στην απρόσιτη σήμερα σκήτη, στην απόκρημνη σπηλιά «Ασκηταριό», σώζεται ακόμα ο μικρός ναός, κατάγραφος από αγιογραφίες αφιερωμένες στο Μεγαλομάρτυρα Γεώργιο τον Τροπαιοφόρο, με επιγραφή: «1793 Ιουνίου 17». Εκεί, στην κορυφή του Καλλίστρατου όρους, ο Όσιος Νικάνορας το 1527, «σκάπτοντας τα πεπαλαιωμένα και χαλασμένα θεμέλια» του ερειπωμένου μονιδρίου του Αγίου Γεωργίου, βρήκε την εικόνα του Χριστού και «μεθ΄ ημέρας παραλαβών τέκτονας επιδεξίους, έκτισε την σεβάσμιαν μονήν της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού, με παρακκλήσια ωραία, με πύργους στερεούς, με θαυμαστά κελλιά με τραπεζαρίαν εύμορφον και με άλλα αξιέπαινα οικοδομήματα καθώς έως σήμερον φαίνονται». Ο Όσιος Νικάνωρ κατά την παράδοση ίδρυσε τη Μονή της Θείας Μεταμορφώσεως το 1532.

Το μοναστήρι ήταν σταυροπηγιακό. Μέχρι το 1767 υπαγόταν στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών, μετέπειτα όμως ανήκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Το καθολικό της μονής που καταλαμβάνει το κτήριο της αυλής του συγκροτήματος είναι ναός αθωνικού τύπου, κατάγραφος με τοιχογραφίες που αποδίδονται στον περίφημο ζωγράφο Φράγκο Κατελάνο. Η ανέγερσή του τοποθετείται, σύμφωνα με την επιγραφή, στα 1534. Ο διάκοσμος ολοκληρώθηκε το 1547. Η ζωγραφική του τρούλου είναι μεταγενέστερη. Έγινε από το ζωγράφο Μανουήλ από τη Σέλιτσα, (σημ. Εράτυρα) το 1869. Λίγο νωρίτερα, στα 1835, από το Γεώργιο που καταγόταν επίσης από τη Σέλιτσα, καλύφθηκε με τοιχογραφίες ο νάρθηκας του ναού. Η ζωγραφική του νάρθηκα παρουσιάζει ενδιαφέρον από ιστορική άποψη, διότι εκεί ιστορούνται ο βίος και τα θαύματα του Οσίου Νικάνορα, καθώς και Άγιοι τιμώμενοι ιδιαίτερα στην Αρχιεπισκοπή Αχρίδας. Στη νότια πλευρά του καθολικού, όπου παλαιότερα υπήρχε το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, βρίσκεται ο τάφος του κτήτορα.

Στη βόρεια και βορειοδυτική πλευρά του συγκροτήματος συναντάμε την τράπεζα της μονής και τους χώρους που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή των μοναχών και την οικονομική ζωή του μοναστηριού, όπως σιταποθήκες, εστία, βαγεναρείο και άλλους αποθηκευτικούς χώρους. Στο βαγεναρείο σώζονται βαένια, χωρητικότητας περίπου 20.000 οκάδων. Σε ένα από αυτά υπάρχει γραμμένη η χρονολογία κατασκευής του, που είναι το έτος 1728.
Το μοναστήρι κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας βρισκόταν σε μεγάλη οικονομική και πνευματική ακμή. Τα αφιερώματα σε κινητά και ακίνητα ήταν πολλά από μέρους των Χριστιανών και Τούρκων ακόμη. Έτσι η περιουσία την οποία απέκτησε η Ζάβορδα ήταν τεράστια. 60.000 στρέμματα ήταν οι βοσκότοποι του Μοναστηριού και 6.000 αιγοπρόβατα και 550 μεγάλα ζώα η κτηνοτροφία του.

Μετόχια είχε σε πολλά μέρη, η παραγωγή γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων ήταν πολύ μεγάλη. Εκτός του πλούτου του σε κινητή και ακίνητη περιουσία διέθετε και πολλούς πνευματικούς και καλλιτεχνικούς θησαυρούς (εικόνες, τιμαλφή, χειρόγραφα βιβλία, Βυζαντινά κειμήλια, κώδικες και άλλα) ‘Ένα μέρος των θησαυρών διασώθηκε από των πολεμικών περιπετειών του και φυλάσσεται έως σήμερα. Μεταξύ αυτών υπάρχει και χειρόγραφο λεξικό του Πατριάρχου Φωτίου. Υπάρχει, ακόμη, πλούσια συλλογή περγαμηνών, χαρτώων κωδίκων και χειρόγραφων. Στο κειμηλιαρχείο της μονής φυλάσσονται αξιόλογα αντικείμενα: λειψανοθήκες, σταυροί αγιασμού, εικόνες, χρυσοκέντητα ιερά άμφια. Στη μονή σώζεται, επίσης, αξιόλογος επιτάφιος, έργο του μοναχού Αρσένιου, του έτους 1588.

Με την μεγάλη περιουσία του, το Μοναστήρι αποτέλεσε σπουδαίο οικονομικό παράγοντα και βοήθησε κατά τους δύσκολους χρόνους της δουλείας πολλούς, οι οποίοι έβρισκαν εργασία και άσυλο σε αυτό. Κατά τους χρόνους αυτούς κατέστη επίσης φυτώριο πνευματικής και εθνικής προσφοράς.
Πολλές και ανεκτίμητες υπηρεσίες προσέφερε η Μονή κατά τους Εθνικούς αγώνες. Το 1821 ο Ν. Κασομούλης μύησε τον ηγούμενο εις την Φιλική Εταιρεία. Κατά τον Μακεδονικό Αγώνα οι άνδρες της Ελεύθερης Ελλάδας, που έρχονταν να αγωνιστούν στην Μακεδονία στο Μοναστήρι κατέλυαν και τα όπλα στις αποθήκες του τα έκρυβαν.

Κατά τους χειμερινούς μήνες στο στενότερο μέρος του ποταμού υπήρχε δεμένο χοντρό σχοινί σε υψηλόκορμα δέντρα από τις όχθες και από αυτό κρέμονταν με καλάθι η «Σπαρτίνα». Χρησιμοποιώντας την Σπαρτίνα οι μοναχοί βοηθούσαν τους Έλληνες αγωνιστές να εισέρχονται στη Μακεδονία και περνούσαν με το σχοινί πάνω από τα φουσκωμένα νερά του Αλιάκμονα, τους άνδρες των αντάρτικων σωμάτων και τα φορτία των όπλων. Στο μοναστήρι οι Μακεδονομάχοι εύρισκαν καταφύγιο και τροφή σε δύσκολες στιγμές.

 

ΠΗΓΕΣ
ΤΣΙΟΥΜΕΛΑ ΓΛΥΚΕΡΙΑ -ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ, Τουριστικός Οδηγός Περιφερειακής Ενότητας Γρεβενών
ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΓΡΕΒΕΝΩΝ, Τουριστικό Φυλλάδιο, 1998
Η ΠΙΝΔΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ Χρήστου Μ. Ενισλείδου
ΝΟΜΟΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ, έκδοση ΤΑ ΝΕΑ

 

Κείμενο-Φωτογραφίες: Λία Μάγειρα
liamageiraphotostories.smumug.com