Του δασκάλου Ηλία Γάγαλη

Γεννήθηκε στο Τσούρχλι το 1860,ο πατέρας του λεγόταν Γεώργιος και η μάνα του Νίτσα, κόρη του οπλαρχηγού Δούκα Ζέρβα. Τα πρώτα του γράμματα τα διδάχθηκε από τον πατέρα του που ήταν και αυτός δάσκαλος.
Τον πατέρα του τον συναντούμε να διδάσκει στη Γεράνεια Σιάτιστας το 1873 .
Μετά την αποφοίτησή του από το Γυμνάσιο Τσοτυλίου το 1988 για να μπορέσει να σπουδάσει αναγκάστηκε να παντρευτεί με τη Μαρία ,θετή κόρη του Γεωργίου Γάγαλη (Τσόλκα).Εδώ πρέπει να διευκρινισθεί στο χωριό μας ήταν δυο οικογένειες Γαγαλαίων που καταγόταν από το Σούλι της Ηπείρου. Οι Γαγαλαίοι με το παρατσούκλι «Τσαπαίοι» και οι άλλοι Γαγαλαίοι.
Η 14 χρονη αδερφή του Θεοδότα Γάγαλη προτείνεται από το το Μητροπολίτη Γρεβενών Κύριλλο (1874-1888) το 1887 να φοιτήσει υπότροφος στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κωνσταντινουπόλεως ,ώστε να καλύψει θέση μετά το πέρας των σπουδών της στο νεοσύστατο Παρθεναγωγείο Γρεβενών. Το καλοκαίρι όμως του 1889 λόγω οικονομικών προβλημάτων τα Εκπαιδευτήρια κλείνουν κι έτσι η Θεοδότα επιστρέφει έχοντας φοιτήσει εκεί 2 έτη. Ο Μητροπολίτης στέλνει επιστολή στον πατέρα τους Γεώργιο όπου εκράζει τη λύπη του για το γεγονός αυτό .
Ο Αθανάσιος έχει κι άλλα αδέλφια: τον Κωνσταντίνο που είναι γεννημένος το 1873,τον Συμεών (1880) και το Λεωνίδα (1883) παιδιά πτωχής και πολυμελούς οικογένειας.
Αποφοιτεί από το Γυμνάσιο και μετά το γάμο του ο Αθανάσιος φοιτά στο Διδασκαλείο Αθηνών. Αγαπά την κλασική μουσική, τη διδάσκεται και επιδίδεται στο βιολί. Μετεκπαιδεύεται στη Μεγάλη του Γένους Σχολή, όπου διδάσκεται και τη Βυζαντινή μουσική. Εκεί πρωτογνωρίζεται με το συνάδελφό του Ιωάννη Γκούρα.
Στην Κωνσταντινούπολη πρωτοστατεί στη συγκρότηση των Σωματείων «Αδελφότης Νεομάρτυς Γεώργιος» και «Αδελφότης Άγιος Αθανάσιος» του Τσουρχλίου (Αγίου Γεωργίου) και της Δοβρούνιστας (Κληματακίου) αντίστοιχα. Σκοπός των Σωματείων είναι η παροχή βοήθειας στα σχολεία, στις εκκλησίες, τις ελληνικές κοινότητες στα σκλαβωμένα χωριά μας.
Υπηρετεί ως διδάσκαλος με ψευδώνυμο μακριά από τον τόπο καταγωγής του στην αλλοδαπή και τελευταία στα Αρχιγένεια εκπαιδευτήρια των Επιβατών, κωμοπόλεως στα πρόθυρα της Κωνσταντινουπόλεως .
Στη συνέχεια επιστρέφει στα Γρεβενά και τοποθετείται Διευθυντής της Αστικής Σχολής Γρεβενών .
Μισεί τους Τούρκους και ιδιαίτερα τον συμπατριώτη του έφεδρο λοχαγό Bekir Fikri από το Τσούρχλι (Άγιο Γεώργιο).
Οι Τούρκοι ασκούν φοβερό έλεγχο στα ελληνικά σχολεία και απαγορεύουν τη διδασκαλία της Ελληνικής Ιστορίας. Αυτές οι αποφάσεις βρίσκουν αντίθετο το Γάγαλη που φλέγεται κυριολεκτικά από τον πατριωτισμό που βρίσκει τρόπους και ευκαιρίες να διδάξει στα ελληνόπουλα την Ιστορία και τις ρίζες τους.
Ο Μητροπολίτης Γρεβενών Κλήμης σε επιστολή του την 1η Μαΐου 1891 αναφέρει πληροφορίες για τον δάσκαλο Αθανάσιο Γάγαλη μαζί με τα παθήματα και τις διώξεις από τις τότε τουρκικές αρχές και άλλων διδασκάλων στην επαρχία Γρεβενών απευθυνόμενος στον τότε Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Διονύσιο τον Ε΄ (1887-1891):
Γάγαλης Αθανάσιος

Ούτος διετέλει διδάσκαλος της εν Βαρωσίω Γρεβενών ήτοι ενορίας της Μητροπόλεως Αστικής Σχολής ότε ,τη 16η Οκτωβρίου 1890 εμού απόντος εις Σέρβια ,οπόθεν δεν είχον επιστρέψει ακόμη προσεκλήθησαν αιφνιδίως όλοι ομού οι διδάσκαλοι ενώπιον του Καϊμακάμη (τοποτηρητή). Ερωτήθησαν παρ’ αυτού αν έχωσιν επικεκυρωμένα τα διπλώματά των υπό του εν Μοναστηρίω επιθεωρητού της παιδείας, και επί τη αρνητική αυτών απαντήσει ο Υποδιοικητής οργισθείς σφόδρα επέπληξεν αυτούς σκληρώς και εν ύβρεσι και παραχρήμα διέταξε και εκβαλόντες οι της Αρχής άνθρωποι τους μαθητάς έκλεισαν και εφράγισαν τα Σχολεία .Το αυτό δε μέτρον και δια το Παρθεναγωγείον εφηρμόσθη. Παρ’ ολίγον να προσαχθή και η Παρθεναγωγός ως ειπούσα κατ’ αρχάς ότι εδυσκολεύετο να εμφανισθή εις το Χοκιμάτι (κυβερνείο). Ταυτοχρόνως κατεσχέθησαν ιδίως τα εν τη κατοικία του Αθανασίου Γάγαλη βιβλία του, και μετά εξέτασιν γενομένην εν τω διοικητηρίω, ηρωτήθη ούτος εάν ήσαν ίδια αυτού βιβλία. Αποκριθείς καταφατικώς εφυλακίσθη και κατόπιν απεστάλη εις Σέρβια οπόθεν παρεπένθη ίνα δικασθή ενταύθα. Η δ’ Αυτού Εξοχότης ο Μουτεσαρίφης (γενικός διοικητής) διετέθη δυσμενέστατα περί αυτού εκ των εντεύθα διαβιβασθεισών αυτώ πληροφοριών. Η εξέτασις των ούτω συλλαμβανομένων βιβλίων γίνεται ενώπιον του Καϊμακάμη υπό των ρουμανιζόντων Ζήση ιατρού και Γεωργίου Τζόγκα Γραμματέως επί των δικαστηρίων παρευρισκομένου και του δικηγόρου Σπυρίδωνος Γ. Καλσόϊα του εκ Γραμμένου. Μεθ’ ικανήν αναβολήν εδικάσθη και κατεδικάσθη εις ποινήν πενταμήνου φυλακίσεως, ης ληξάσης τη 10η Απριλίου 1891 αφέθη ελεύθερος .
Η τουρκική αστυνομία το μαθαίνει και τον συλλαμβάνει, ενώ εκείνος προσπαθούσε να καταστρέψει ένα βιβλίο που δυστυχώς δεν πρόλαβε. Στη συνέχεια δικάζεται , καταδικάζεται και κλείνεται στις φυλακές του Μοναστηρίου. Η υγρή και σκοτεινή φυλακή και τα βασανιστήρια κλονίζουν την υγεία του και τα πρώτα συμπτώματα της φυματίωσης αρχίζουν να τον ενοχλούν.
Το ελληνικό Προξενείο του Μοναστηρίου κατορθώνει να τον φυγαδεύσει με ψευδώνυμο στη Ρουμανία. Εκεί διδάσκει στην ελληνική Σχολή της Κωστάντζας και συμμετέχει ως ψάλτης στην εκεί ορθόδοξη εκκλησία. Με την επαναφορά του συντάγματος το 1876 από τον Αβδούλ Χαμίτ ο Αθανάσιος αφήνει το ψευδώνυμο και γυρίζει στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια τοποθετείται ξανά Διευθυντής της Αστικής Σχολής Γρεβενών.
Το Μάρτιο 1910 τοποθετείται Μητροπολίτης Γρεβενών ο επίσκοπος Πέτρας Αιμιλιανός Λαζαρίδης. Η περιοχή Γρεβενών κατατρομοκρατείται από τουρκικές και άλλες συμμορίες που λυμαίνονται τα χωριά παρά τα αισιόδοξα μηνύματα του νεοτουρκικού κομιτάτου. Οι χιλιάδες μαχητές του Παύλου Μελά λούφαξαν προσωρινά στα κρησφύγετά τους σε πόλεις και χωριά. Πολλοί όμως μαχητές παρέμειναν στα βουνά συνεχίζοντας τον αγώνα μέχρι το 1912.Αυτούς οι Τούρκοι τους αποκαλούσαν ληστές. Εκεί ποντάριζαν για να δικαιολογήσουν τη συγκρότηση τουρκικών συμμοριών για αντιπερισπασμό. Μια συμμορία τουρκική δολοφονεί το Μητροπολίτη Αιμιλιανό στις 3-10-1911.Στις 9/10,λίγες μέρες αργότερα κηδεύεται. Τα τροπάρια της νεκρώσιμης ακολουθίας ψάλλονται από τον Αθανάσιο Γάγαλη. Ύστερα από τους επικήδειους λόγους των Μητροπολιτών Κοζάνης και Σιατίστης παίρνει το λόγο ο Αθανάσιος ξεσπαθώνοντας εναντίον των τουρκικών αρχών Γρεβενών.
Ο Γεώργιος Σουρής δημοσιεύει το ποίημα «Κι άλλη σφαγή σ’ αιμάτων γη»,το μελοποιεί αμέσως ο Αθανάσιος και στο μνημόσυνο του εθνομάρτυρα Μητροπολίτη στις 40 ημέρες που έγινε στις 4-12-1911 ψάλλεται από χορωδία μαθητών που διευθύνει ο ίδιος.
Στις 5-10-1912 εθελοντικά σώματα Κρητών με επικεφαλή το Γεώργιο Κατεχάκη απελευθερώνουν την περιοχή Γρεβενών κι ο ελληνικός στρατός ακολουθεί μετά από σύντομο χρονικό διάστημα με το Συνταγματάρχη Γεννάδη μπαίνει στα Γρεβενά. Οι Τούρκοι υποχωρούν προς το Βορρά.
Ο Αθανάσιος Γάγαλης με τον άλλο μεγάλο δάσκαλο του Τσουρχλίου τον Ιωάννη Γκούρα ζουν τις ώρες που πλησιάζει η λευτεριά στις 16-17 Οκτωβρίου 1912 στη μεγάλη μάχη που έγινε στο Τσούρχλι. Ο Ιωάννης Γκούρας γράφει στο προσωπικό του ημερολόγιο:
«…Η νύχτα μεταξύ 16 και 17 Οκτωβρίου πέρασε από τη μια μεριά για τους Τούρκους με πλήρη πολεμική προπαρασκευή, για μας από την άλλη πλευρά με αγωνία ,σε μέγιστο βαθμό, αλλά και γεμάτη ελπίδες για το ότι θα επικρατήσει το δίκαιο και θα ελευθερωθούμε πια από τα νύχια της τυραννίας.
Το πρωί της 17ης Οκτωβρίου ημέρα Τρίτη, όλοι οι λοφίσκοι γύρω από το χωριό ήταν κατειλημμένοι από τον τουρκικό στρατό σε διάταξη μάχης. Κατά τις 10 π.μ. μας έρχεται η ειδοποίηση ότι ο Ελληνικός στρατός βαδίζει προς το χωριό μας.
Με μεγάλη μυστικότητα συναντιόμαστε με το Θανάση και με μερικούς προκρίτους και κανονίζαμε λεπτομέρειες υποδοχής. Τα πρόσωπά μας έλαμπαν από χαρά.
-Χριστός Ανέστη, είναι το σύνθημά μας.
Ύστερα απ’ αυτό, εγώ με το Θανάση Γάγαλη ξεγλιστρήσαμε από τα τουρκικά φυλάκια κατευθυνόμαστε προς το χωριό Κοντσικιώτη (Ελεύθερο) για να συναντηθούμε πρώτα εμείς απ’ όλους τους συγχωριανούς μας με τον ελευθερωτή στρατό μας. Μας αντιλήφθηκαν όμως τα φυλάκια των Τούρκων από τη θέση «Μνημόρια» και άρχισαν να μας πυροβολούν. Οι σφαίρες τους σφύριζαν στ’ αυτιά μας. Αλλάξαμε όμως διεύθυνση και μπήκαμε σε μια χαράδρα, και έτσι οι τουρκικές σφαίρες έπεφταν τώρα μακριά μας. Σωθήκαμε! Γεμάτοι χαρά βαδίζαμε τώρα μέσα σε δασωμένες εκτάσεις και θεωρούμε τον εαυτό μας ευτυχισμένο γιατί πρώτοι εμείς θ’ αγκαλιάσουμε τους ελευθερωτές μας. Ανάμεσα στα χωριά Κοντσικιώτη και Σειρήνι μέσα σε πυκνό δάσος είδαμε από μακριά να λαμποκοπούν στον ήλιο τα όπλα. Δε μπορούμε πια να κρατηθούμε. Ορμούμε ακάθεκτοι προς την κατεύθυνση που λαμποκοπούν τα όπλα .Ξαφνικά όμως μέσα στο πυκνότατο δάσος βρισκόμαστε περικυκλωμένοι από 15-20 αντάρτες Κρητικούς με προτεταμένα τα όπλα τους. Με το σύνθημα «Χριστός Ανέστη» και «Καλώς ορίσατε αδέρφια» ορμούμε τους αγκαλιάζουμε, τους φιλούμε με δάκρυα .Μας οδηγούν στον Καπετάνιο τους, που είχε δύναμη περί τα 80 παλικάρια (ο Γκούρας δε μπορεί να ξέρει ότι τα Σώματα είναι δύο όπως και οι επικεφαλής).Ύστερα από πληροφορίες που πήρε από μας για το Μπεκήρ, διέταξε τους άντρες του να χωριστούν σε τρεις φάλαγγες και να βαδίσουν προς το Τσούρχλι από τρία διαφορετικά σημεία».
Η ήττα της 5ης ελληνικής Μεραρχίας στη περιοχή της Μπανίτσας (Βεύης) και του Σόροβιτς (Αμυνταίου) αναγκάζει τα Σώματα που εδρεύουν στα Γρεβενά να σπεύσουν να βοηθήσουν και έτσι βρίσκει την ευκαιρία ο Μπεκήρ και επανέρχεται στα Γρεβενά στις 2-3 Νοεμβρίου 1912,λίγο πριν λάβει μέρος στην πολιορκία της Σιάτιστας, σκορπώντας τον όλεθρο, πυρπολώντας χωριά και μαγαζιά μέσα στην κωμόπολη των Γρεβενών. Το ελληνικό στοιχείο παίρνει το δρόμο της προσφυγιάς προς την Καλαμπάκα ,ανάμεσά τους και ο Αθανάσιος και η γυναίκα του. Βρέχει και φυσάει και παγωμένος βοριάς και ο ξερόβηχας δεν τον αφήνει.
Η λαϊκή μούσα λέει:
Ποιος θε ν’ ακούσει κλάματα γυναικεία μοιρολόγια
Εκεί στην επαρχία μας εδώ στα Γρεβενά μας
Εκεί ν’ ακούστε κλάματα ν’ ακούστε μοιρολόγια
Πως κλαίν μανάδες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες
Δεν κλαίνε για το χαλασμό που θε να χαλαστούνε
Δεν κλαίνε για το σκοτωμό που θε να σκοτωθούνε
Αλή Μπεκήρις έφτασε Αλή Μπεκίρης φθάνει
Κι όλους με το ασκέρι του κομμάτια θα τους κάμει…
Μετά από δυο μήνες τα Γρεβενά αναπνέουν τον αέρα της ελευθερίας, ύστερα από θυσίες, σκληρούς αγώνες και προσπάθειες. Όλοι επιστρέφουν στα σπίτια τους ,μαζί μ’ αυτούς και ο Αθανάσιος Γάγαλης με τη φυματίωση πολύ προχωρημένη.
«Τώρα που το δέντρο της λευτεριάς ρίζωσε και εγώ με τις πράξεις μου το πότιζα δεν θα καθίσω στον ίσκιο του. Εγώ τώρα φεύγω», είπε στη γυναίκα του και συνέχισε παραπονούμενος: «Τώρα που λευτερωθήκαμε που κάτι καλό θα πρέπει να δούμε ,εγώ τελειώνω τη ζωή μου».Δείχνοντας το τελευταίο του παιδί τον Κώστα, που ήταν δυόμισι μηνών έλεγε: «Δυστυχισμένο μου αγόρι τι θα κάνεις;».Το αγόρι αυτό είναι ο πατέρας του αείμνηστου Συμεών (Προέδρου του Κεραυνού Αγίου Γεωργίου) και οδηγού ταξί και του Θανάση Γάγαλη οδηγού λεωφορείου που σήμερα κατοικεί στα Γρεβενά .
Ο Αθανάσιος Γάγαλης πέθανε στις 21 Μαΐου 1913 αφήνοντας μια τεράστια βιβλιοθήκη 1500-2000 τόμων κι ένα τόμο από λόγους που εκφωνούσε. Άφησε μουσικές συνθέσεις , το βιολί που είχε πάνω τη φράση «Κωστάντζα 1909».
Τα παιδιά του χωριού μη γνωρίζοντας την αξία της βιβλιοθήκης του κατέστρεψαν με την άγνοιά τους ένα κομμάτι της ιστορίας μας.
Δυστυχώς η λαίλαπα του πολέμου ήρθε να εξαφανίσει τα πάντα και έτσι εμείς οι νεώτεροι χάσαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε καλύτερα τον αγωνιστή της Ελευθερίας και σπουδαίο αυτό δάσκαλο των Γρεβενών τον Αθανάσιο Γεωργίου Γάγαλη .

Κοζάνη,12 Δεκεμβρίου 2015.

 

Πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα Ελιμεία,φ.128,σ.7,Ιαν.-Μάρτιος 2016. Πολιτιτιστικός Σύλλογος Αγίου Γεωργίου Γρεβενών.

[1] http://www.siatistanews.gr/Zugouris/010-D.pdf

[2] Μητροπολίτη Σιγάλα Γ.(2004)Κώδικας Αλληλογραφίας του Μητροπολίτου Γρεβενών Κυρίλλου 1874-1888,σ.σ.343,350.Γρεβενά.

[3] Φάσσας Σ.,( Μάιος-Ιούνιος 1977), «Οι δυο δάσκαλοι στον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών, Μακεδονική Ζωή»,τ.131,σσ.42-43.

[4]Νικόπουλος Β.(2012) Γρεβενά Ογδόντα χρόνια φωτογραφίας 1875-1975σ.σ.80-81.Αθήνα.

[5] Μητροπολίτη Σιγάλα Γ.(2004)Κώδικας Αλληλογραφίας του Μητροπολίτου Γρεβενών Κλήμεντος 1888-1896,σ.σ.325-326.Γρεβενά.

[6] Ζαχαρίας Δρόσος ,Χρονικό της απελευθέρωσης του χωριού μας, Εφημερίδα Ελιμεία ,φύλο 10,σ.3,Σεπτέμβρης- Οκτώβρης 1987.

[7] Τζήκας Λ. (Ιανουάριος-Μάρτιος 1988) αναδημοσίευση πληροφοριών του αρθρογράφου από τον Ιορδάνη Ν. Κανούτα. «Ελιμεία», εφημερίδα του Πολιτιστικού Συλλόγου Αγίου Γεωργίου Γρεβενών, Φ. 12,σ.2.