ΤΑ 31 ΠΗΓΑΔΙΑ (ΜΠΝΑΡΙΑ) ΤΟΥ ΤΣΟΥΡΧΛΙΟΥ
Του δασκάλου Ηλία Γάγαλη
Ζούμε την εποχή της λειψυδρίας και καταλαβαίνουμε όλοι την αξία του νερού περισσότερο από την παλαιότερη εποχή. Η ανάγκη του ανθρώπου για πόσιμο καθαρό νερό ,αλλά και για άρδευση του κήπου ,των δέντρων και η ανάγκη για υγιεινή και καθαριότητα, ώθησαν τους παλιότερους να ψάξουν για αυτό το πολύτιμο αγαθό για το οποίο θα γίνουν και οι πόλεμοι του μέλλοντος.
Στο Τσούρχλι (Άγιο Γεώργιο Γρεβενών από το 1927). οι άνθρωποι που κατοικούσαν έναν τόπο διαχρονικά εδώ και 3000 χρόνια, αναζήτησαν τον τρόπο να καλύψουν όλες τις παραπάνω ανάγκες για νερό φτιάχνοντας πηγάδια (μπνάρια).
Οι άνθρωποι που τα κατασκεύασαν σήμερα δε ζουν για να μας πουν την ιστορία του κάθε πηγαδιού. Μένουν όμως ζωντανές οι μαρτυρίες τους όσο κάποιοι ήταν ζωντανοί, στις οποίες βασιστήκαμε για να γράψουμε αυτό το άρθρο.
Στηριχτήκαμε σε μαρτυρίες γερόντων ,που παρά τα χρόνια τους θυμούνταν καλά αρκετά στοιχεία που μας υποβοήθησαν στο έργο μας.
Ωστόσο υπάρχει πάντα η περίπτωση να υπάρχουν κάποια λάθη που δεν οφείλονται εσκεμμένα στον γράφοντα ,αλλά και στις μαρτυρίες που τις έχει σβήσει ο χρόνος.
Έως και την ανταλλαγή των πληθυσμών ,τον Απρίλιο του 1924, στο Τσούρχλι διέμεναν αρμονικά χριστιανοί και Βαλαάδες (εξισλαμισμένοι χριστιανοί με τη θέλησή τους).Το 1927 το χωριό παίρνει το νέο του όνομα και μετονομάζεται σε Άγιος Γεώργιος από το νεομάρτυρα Γεώργιο που γεννήθηκε και έζησε σ’ αυτό το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του.
Οι Βαλαάδες στο Τσούρχλι τις γυναίκες τους τις είχαν αρκετά περιορισμένες ,ζώντας σε μια κατεξοχήν συντηρητική κοινωνία. Έτσι απέφευγαν να πηγαίνουν στις πηγές μέσα ή κοντά στο χωριό για να πάρουν νερό. Άρχισαν έτσι να εκμεταλλεύονται το γεγονός ότι ο τόπος είχε πολύ πλούσιο υδροφόρο ορίζοντα και σκάβοντας κάποια μέτρα σε μικρό βάθος συναντούσαν νερό στον υδροφόρο ορίζοντα μέσα στις αυλές των σπιτιών τους.
Οι τεχνίτες πότε Έλληνες και πότε Βαλαάδες έβαζαν τη μαστοριά τους για να τα κάνουν όσο το δυνατόν καλότεχνα .Από την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924 και μετέπειτα η σύνθεση του πληθυσμού στο χωριό αλλάζει. Οι 400 μουσουλμάνοι κάτοικοι (90 οικογένειες) αποχωρούν για τις νέες τους πατρίδες και τη θέση του παίρνουν πρόσφυγες κυρίως από τον Πόντο και λίγες οικογένειες προερχόμενες από τη Μικρά Ασία μετά τη μικρασιατική καταστροφή το 1922.Οι Έλληνες πρόσφυγες που έρχονται παίρνουν τα σπίτια των Βαλαάδων και βρίσκουν τα πηγάδια που ήδη έχουν κατασκευαστεί σ’ αυτά.
Στη συνέχεια υπήρχαν και άλλοι που κατασκεύασαν πηγάδια τους οποίους θα αναφερθούμε. Από τα πηγάδια που ανοίχτηκαν σήμερα άλλα βγάζουν νερό μέχρι σήμερα, άλλα καταστράφηκαν ή μπαζώθηκαν και άλλα στέρεψαν στο πέρασμα του χρόνου γιατί ο υδροφόρος ορίζοντας άλλαξε.
ΤΑ ΠΗΓΑΔΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ (πριν το 1912)
1.Πηγάδι της Γούσαινας (Ευγενία Κανούτα)
Είναι η μητέρα του Φώτη Κανούτα. Κατασκευάστηκε το 1750.Το κατασκεύασε ο Αθανάσιος Κανούτας. Έχει βάθος 14μ. και διάμετρο 1μ.Στην κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε πέτρα. Είναι το παλαιότερο από τα πηγάδια που θα αναφερθούμε.
2. Πηγάδι του Κωνσταντίνου Πέγιου (Λαογραφικό Μουσείο Αγίου Γεωργίου)
Βρίσκεται στην αυλή του σπιτιού του Κωνσταντίνου Πέγιου, που έχει μετατραπεί στο σημερινό Λαογραφικό Μουσείο Αγίου Γεωργίου, μετά τη δωρεά του εξαίρετου συγχωριανού μας Ντούλη Πέγιου. Κατασκευάστηκε το 1850 περίπου και το κατασκεύασε ο Στέργιος Πέγιος .Έχει βάθος 10μ. και διάμετρο 1,5μ.Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε πέτρα.
3.Πηγάδι του Λιάμπα
Κατασκευάστηκε ανάμεσα τη δεκαετία του 1860.Την εντολή για την κατασκευή του την έδωσε η τότε αφεντικίνα του σπιτιού Βασιλική Πρίττα και τεχνίτης ήταν κάποιος Βαλαάς. Έχει βάθος 13μ. και διάμετρο 2μ. Υλικό κατασκευής του η πέτρα.
4.Πηγάδι του Ντίνου και Σωτήρη Φάσσα
Κατασκευάστηκε το 1875,τεχνίτης του ήταν ο Μεχμέτ Κόκα Βαλαάς και αφεντικό του ο Κωνσταντίνος Φάσσας (Ντούλας).Είναι ο άνθρωπος στο σπίτι του οποίου βρέθηκαν να έχουν καταφύγει όλοι οι χριστιανοί ζητώντας προστασία όταν επέστρεψε ο Bekir Fikri στο Τσούρχλι στις 3-4 Νοεμβρίου του 1912.
Το πηγάδι έχει βάθος 20μ.,είναι άχτιστο χωρίς πέτρα και έχει τη μεγαλύτερη διάμετρο 3μ.Λέγεται ότι είχαν σκάψει γύρω στα 20μ.και κάτω υπήρχε μια πλάκα. Ο τεχνίτης Μεχμέτ χτυπούσε με το καλέμι και το ματρακα υπομονετικά για να σπάσει την πέτρα. Μόλις την τρύπησε φώναξε δυνατά:
-Ετοιμάστε τον κόκοτα.
5.Πηγάδι του Κωσταντίνου Πέγιου
Κατασκευάστηκε το 1900 και βρίσκεται στο σπίτι του Στέλιου και της Ελένης Πέγιου. Τεχνίτες ήταν οι Πεγιαίοι (οικογένεια που ήρθε από το χωριό Έξαρχος των Βεντζίων) και έχει βάθος 24μ.Η διάμετρός του είναι 1μ. και έχει χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή του η πέτρα.
6.Πηγάδι του Τσάρτσαρου
Κατασκευάστηκε επί οθωμανικής περιόδου άγνωστη η ακριβής του χρονολογία με τεχνίτες Βαλαάδες. Έχει βάθος 7μ. και η διάμετρός του είναι 1μ. και ήταν χτισμένο με πέτρα.
Κάποτε σ’ αυτό το πηγάδι είχε πέσει ένα μικρό παιδάκι Γιάννης Μιμηλίδης, αλλά τον έσωσε ο πατέρας του Κώστας Μιμηλίδης. Είναι κοντά στο σπίτι του Όμηρου Παπαδόπουλου.
7.Πηγάδι του Σπύρου Καραγιάννη
Το σπίτι στο οποίο βρίσκεται το πηγάδι ανήκει στα παιδιά του Μέλτου (Μιλτιάδη) Καραγιάννη. Κατασκευάστηκε κι αυτό την ίδια περίοδο. Σήμερα είναι ξεροπήγαδο και δε χρησιμοποιείται από το 1962.Έχει βάθος 25 μ.
8.Πηγάδι του Γιώργου Κυριακίδη
Χτίστηκε και κατασκευάστηκε κι αυτό την οθωμανική περίοδο. Έχει βάθος 17-18μ. Σήμερα είναι ξεροπήγαδο.
9.Πηγάδι του Κώστα Μιμηλίδη
Έγινε κι αυτό την οθωμανική περίοδο και έχει βάθος 15μ. και το κατασκεύασαν Βαλαάδες τεχνίτες.
10.Το πηγάδι (αγίασμα) της Αγίας Παρασκευής
Η γρεβενιώτισσα μητέρα του Αχιλλέα Φάσσα πριν τον γεννήσει είδε σε όραμα την Αγία Παρασκευή που της είπε:
Θα’ ρθεις και θα με βγάλεις μέσα απ’ το νερό» κι αν με βγάλεις θα αποκτήσεις 7-8 παιδιά. Έδωσαν εντολή στο Ντούλα Φάσσα να σκάψει. Αφού έσκαψαν σε ένα μικρό βάθος 5-6μ. βρήκαν την εικόνα της Αγίας Παρασκευής και στη συνέχεια νερό. Όταν έβγαλαν την εικόνα ο πατέρας του Αχιλλέα Αθανάσιος έκανε το 1890 στο μέρος αυτό ένα μικρό εκκλησάκι. Η ανακατασκευή του ναού έγινε αργότερα το 1968-1968 από τον Ηλία Φάσσα. Είναι το σημερινό ξωκλήσι (αγίασμα) της αγίας Παρασκευής όπου οι προσκυνητές παίρνουν αγίασμα μέσα από το πηγάδι ,που υπάρχει μέσα στην εκκλησία. Το ξωκλήσι βρίσκεται κοντά στο χωριό στη θέση «Πηγάδια»[1].
11.Πηγάδι των Κλέαρχου και Λάμπρου Ελευθεριάδη
Στο σπίτι του Λάμπρου Ελευθεριάδη στο οικόπεδο του οποίου κατοικούσαν Βαλαάδες πριν το 1924 υπάρχει πηγάδι το οποίο έχει μπαζωθεί.
12.Πηγάδι του Βασίλη Μαρκόπουλου
Έγινε την οθωμανική περίοδο κι ήταν πετρόχτιστο .Είναι μικρού σχετικού βάθους και σήμερα είναι ξεροπήγαδο.
13.Πηγάδι του Θωμά Καρουτσάκη
Έγινε την οθωμανική περίοδο κι ήταν πετρόχτιστο .Είναι μικρού σχετικού βάθους και σήμερα είναι ξεροπήγαδο.
14.Πηγάδι του Παναγιώτη Τάρα
Στο σπίτι του Παναγιώτη Τάρα ,πρώην αγροφύλακα του χωριού σύμφωνα με πληροφορίες υπήρχε κι εκεί πηγάδι την οθωμανική περίοδο χτισμένο κι αυτό με άγνωστους τεχνίτες και χρόνο κατασκευής.
15.Πηγάδι του Παπανικόλα Θεοδώρου (Γάγαλη)
Δημιουργήθηκε το1820 απ’ τον ίδιο τον Παπανικόλα .Έχει βάθος 19μ.και το νερό του είναι πόσιμο. Είναι χτισμένο με πέτρα. Βρίσκεται σήμερα μπροστά από το σπίτι του Κώστα Θεοδώρου[2].Είναι το δεύτερο πιο παλιό πηγάδι που γνωρίζουμε.
16.Πηγάδι στη θέση «Τζαμί»
Σύμφωνα με μαρτυρία του Όμηρου Παπαδόπουλου που γεννήθηκε το 1913 υπήρχε πηγάδι στη θέση «Τζαμί»[3].Να σημειώσουμε εδώ όταν αλλαξοπίστησαν οι Βαλαάδες στο Τσούρχλι μετέτρεψαν την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη που υπήρχε σε τζαμί. Στο κτήριο αυτό μετά το 1924 λειτούργησαν το 2ο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Γεωργίου και νηπιαγωγείο με μεσοχώρισμα ξύλινο στη μέση.
17.Πηγάδι του Γιάννη Χαραλαμπίδη
Έχει βάθος 6,5μ.Το άνοιγμα είναι τετράγωνο με πλευρά 1,5μ.Το έδαφος στο οποίο είναι κατασκευασμένο είναι μαντέμι και πετρώδες. Είναι χτισμένο μόνο 0.2μ. πάνω-πάνω. Μέσα σ΄ αυτό είχε πέσει ένα αρνί το οποίο έβγαλε η αδερφή του Γιάννη η Ελένη. Χτίστηκε την οθωμανική περίοδο και χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα.
18.Πηγάδι του Παναγιώτη Τσαμπεκίδη
Έχει βάθος 10μ.Η διάμετρός του είναι 1μ.Είναι χτιστό με πέτρα και χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Κατασκευάστηκε την οθωμανική περίοδο.
19.Πηγάδι Πέτρου Μιμηλίδη
Έχει βάθος 15μ.Είναι πετρόχτιστο και κατασκευάστηκε την οθωμανική περίοδο.
20.Πηγάδι του Γιάννη Αντωνιάδη
Έχει βάθος 6μ. και διάμετρο 1,2μ.Είναι πετρόχτιστο και κατασκευάστηκε την οθωμανική περίοδο. Ο Μιχάλης Αντωνιάδης πατέρας του Γιάννου ήταν ειδικός στον καθαρισμό των πηγαδιών. Κατέβαινε με το φανάρι δεμένος με σχοινί στο βάθος ,όπου αναλάμβανε το δύσκολο έργο του καθαρισμού. Το πηγάδι χρησιμοποιείται και σήμερα.
ΠΗΓΑΔΙΑ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΑΝ ΜΕΤΑ ΤΟ 1912
21.Πηγάδι του Λάμπρου Κωτίτσα
Κατασκευάστηκε το 1925 και το έφτιαξε ο ίδιος ο Λάμπρος Κωτίτσας. Σ’ αυτό το σπίτι μεγάλωσε ο δάσκαλος Θωμάς Γάγαλης και ο αδερφός του Χρήστος, ο μετέπειτα πατήρ Γεώργιος.
22.Πηγάδι του Ζαχαρία Δρόσου
Κατασκευάστηκε μεταξύ των ετών 1925-1927.Το έφτιαξε κάποιος Αγαθάγγελος από την Κυρακαλή Γρεβενών. Έχει βάθος 8μ. και η διάμετρός του είναι 1,20μ.Χρησιμοποιήθηκε πέτρα για την κατασκευή του. Θεωρείται το πιο καλαίσθητο από όλα τα πηγάδια που έχουν κατασκευαστεί.
23.Πηγάδι του Παπαλάμπρου
Το κατασκεύασε ο ίδιος ο Λάμπρος Παπαλάμπρος το διάστημα 1932-1933.Ήταν τότε 40 χρονών. Κάποια μέρα στην προσπάθειά του να το ανοίξει έριξε φουρνέλο και όταν κατέβητε για να συνεχίσει την εργασία του πέθανε από τις αναθυμιάσεις που είχαν δημιουργηθεί.
24.Πηγάδι του Φώτη Καραμεσύνη
Είναι ο πατέρας του Αντώνη του Στέργιου και του Μενέλαου Καραμεσύνη. Κατασκευάστηκε το 1935.Το έφτιαξαν ο Χρήστος Παπαζήσης από τις Αμυγδαλιές και κάποιος τεχνίτης από το Φυτώκι Βοϊου. Έχει βάθος 8-9μ. και διάμετρο 1,5μ.Είναι κι αυτό πετρόκτιστο.
25.Πηγάδι του Δημητρίου Ζήκου
Κατασκευάστηκε το 1949 στο τέλος του εμφυλίου πολέμου. Οι τεχνίτες που το κατασκεύασαν ήταν: ο Γεώργιος Παπαζήσης από τις Αμυγδαλιές Γρεβενών ο Φίλιππας Πακαπούκας από τον Άγιο Γεώργιο και ο Παναγιώτης Λιόλιος από τη Ροδιά Γρεβενών. Σαν εργάτες βοήθησαν ο Χρήστος Ζήκος (μυλωνάς) και οι αδερφές του Θεοδώρα και Ουρανία κόρες του Δημήτριου Ζήκου. Έχει βάθος 20μ. και διάμετρο 1μ.Είναι κατασκευασμένο με πέτρα.
Μια μαρτυρία αναφέρει ότι ο Δημήτριος Ζήκος όταν κατέβηκε να το καθαρίσει κινδύνευσε να πάθει ασφυξία .Τότε κατέβασαν σωλήνες με αέρα από το καθαριστήριο του κυλινδρόμυλου για να λυθεί το πρόβλημα. Έτσι καθαρίστηκε το πηγάδι[4].
26.Πηγάδι του Μάρκου Μπατάρα (Φλιάταρη)
Κατασκευάστηκε το 1958.Τεχνίτες ο Ευρυπίδης Φλιάταρης και ο Παύλος Τσουφλίδης από το Παρόχθιο (Συγκόλι Βοϊου).Είχε βάθος 12μ. και η διάμετρός του στην είσοδο του πηγαδιού είναι τετράγωνη με διάσταση 2 επί 2 μέτρα. Είναι μισοχτισμένο με πέτρα.
27.Πηγάδι του Ευρυπίδη Λαζαρίδη
Σ’ αυτό είχαμε ακόμα ένα θύμα. Ένα μικρό νήπιο ο μόλις 4 ετών Πόλης Κυριακίδης,παιδί του Ελευθέριου Λαζαρίδη πνίγηκε. Έτσι έγιναν δυο τα θύματα που θρηνήσαμε λόγω των πηγαδιών. Το πηγάδι δεν ήταν χτισμένο με πέτρα ήταν ακάλυπτο στο επάνω μέρος και πάνω στο αθώο παιχνίδι του νηπίου έγινε το κακό.
28 & 29.Πηγάδια του Σπύρου Παπανικόλα
Ο Σπύρος Παπανικόλας διετέλεσε και πρόεδρος την περίοδο λίγο μετά τον εμφύλιο πόλεμο στο χωριό, επιβλέποντας την κατασκευή με τη μέθοδο της προσωπικής εργασίας και της βρύση στη θέση «Χάνι».Ο Σπύρος είχε δυο πηγάδια: ένα στο σπίτι του κι ένα στο αμπέλι. Το πηγάδι στο αμπέλι έχει βάθος 6-7μ.
30.Πηγάδι του Πολυχρόνη Κυριακίδη
Έχει βάθος 14μ.και είναι χτισμένο με πέτρα. Το κατασκεύασε ο Σάββας Κυριακίδης. Χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα.
31.Πηγάδι του Θανάση Μπεκιάρη
Το πετρόχτιστο αυτό πηγάδι έχει βάθος 15μ. και διάμετρο 1,5μ.
Οι τεχνίτες που κατασκευάζουν πηγάδια και επεξεργάζονται την πέτρα σήμερα, είναι δυσεύρετοι. Σήμερα που το νερό τρέχει άφθονο στις βρύσες μας όλα τα παραπάνω μας φαίνονται μακρινά και παράξενα, αποτυπώνουν όμως τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν τότε οι άνθρωποι στην εξεύρεσή του.
Την εποχή της κλιματικής αλλαγής ας γίνουμε όλοι πιο φειδωλοί στη υπερκατανάλωση και άσκοπη χρήση του κι ας ακολουθήσουμε τις οδηγίες αυτών που μας προτείνουν ορθή χρήση ώστε και στο μέλλον να μην αντιμετωπίσουμε πρόβλημα με το υπερπολύτιμο αυτό αγαθό που μας δώρισε ο Θεός.
Η εργασία αυτή πρωτοδημοσιεύτηκε στα φύλλα 60-61 της εφημερίδας του Πολιτιστικού Συλλόγου Αγίου Γεωργίου Γρεβενών «Ελιμεία», την περίοδο Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου του 1999.
Την εργασία αυτή αφιερώνω στη μνήμη των: Χρήστου Ζήκου του Δημητρίου, Όμηρου Παπαδόπουλου, Μιλτιάδη Καραγιάννη, Χρήστου Αθανασίου Κανούτα, Ηλία Λιάμπα και Σωτήρη Φάσσα ,Γιάννη Χαραλαμπίδη, Μιχάλη Αντωνιάδη, που με τις πληροφορίες τους φώτισαν πτυχές αυτής της εργασίας. Ευχαριστώ επίσης την κ. Ελένη Πέγιου για τις πληροφορίες που μας έδωσε για τα πηγάδια των Πεγιαίων.
Άγιος Γεώργιος,24 Φεβρουαρίου 2025
[1] Μαρτυρία Χρήστου Κανούτα .
[2] Αναφορά Γιώργου Θεοδώρου.
[3] Μαρτυρία Όμηρου Παπαδόπουλου, γεννηθέντος το έτος 1913.
[4] Μαρτυρία Χρήστου Ζήκου του Δημητρίου 1923-2010.
