Φιλολογική βραδιά με ομιλητή τον εκπαιδευτικό Ηλία Γάγαλη πραγματοποιήθηκε το βράδυ της Τετάρτης στο φουαγέ του Κέντρου Πολιτισμού του Δήμου Γρεβενών.

Η εκδήλωση, η οποία ήταν διοργάνωση του Δήμου Γρεβενών, πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «100 ΧΡΟΝΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΓΡΕΒΕΝΑ». Το θέμα που ανέπτυξε ο κ. Γάγαλης ήταν «Από το Μακεδονικό Αγώνα στον Εθνομάρτυρα Αιμιλιανό», ενώ προλόγισε ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Γρεβενών Σέργιος.

 

Στην εκδήλωση παραβρέθηκαν ο Δήμαρχος Γρεβενών Δημοσθένης Κουπτσίδης, ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου, η Αντιδήμαρχος Κατερίνα Πέτρου, ο Πρόεδρος της ΔΕΚΕΓ Βαϊος Κόραβος, ο Γ.Γ. του Δήμου Ανδρέας Τόσκας, ενώ αισθητή ήταν η απουσία εκπροσώπησης της Αντιπεριφέρειας.

 

Σεβασμιώτατε,κ. Δήμαρχε εκλεκτοί προσκεκλημένοι συμπατριώτες

 

Νιώθω ιδιαίτερη τιμή που κάνω σήμερα με την ομιλία αυτή στην πατρίδα μου, την έναρξη των εκδηλώσεων ουσιαστικά από την απελευθέρωσή της τον Οκτώβριο–Νοέμβριο 1912,συμπληρώνοντας φέτος 100 έτη από την ιστορική αυτή επέτειο.

Νιώθω επίσης τυχερός που ακολουθώ στο βήμα αυτό ένα σεβάσμιο πρόσωπο της περιοχής μας με πανελλήνια εμβέλεια, του οποίου η προσφορά είναι αδιαμφισβήτητη από το 1975 που υπηρετεί τον επισκοπικό μας θρόνο μέχρι σήμερα. Το μητροπολίτη Γρεβενών Σέργιο Σιγάλα, τον άξιο και πολυγραφότατο  αυτόν ποιμενάρχη  που έχει προσφέρει πάρα πολλά στην διεύρυνση του πεδίου της τοπικής ιστορίας της περιοχής μας με την έκδοση πάμπολλων βιβλίων που αφορούν το προαναφερόμενο αυτό θέμα.

Ο Μακεδονικός αγώνας (αναφερόμενος στη Βουλγαρία ως: «Ελληνική ένοπλη προπαγάνδα στη Μακεδονία») ήταν ένοπλη αντιπαράθεση στις αρχές του 20ου αιώνα που διήρκεσε περίπου 4 χρόνια (1904-1908) και διεξήχθη στη Μακεδονία (τότε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) μεταξύ κυρίως Βουλγάρων Ελλήνων, Σέρβων, ακόμα και των Ρουμάνων από τη στιγμή που έγινε αντιληπτό πως η σημαντική αυτή επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα ήταν η επόμενη εδαφική απώλεια του Μεγάλου Ασθενούς.[1] Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς και περί το τέλος του είχε επεκταθεί σ΄ όλη τη σημερινή Μακεδονία μέχρι και των περιοχών του Μοναστηρίου, Γευγελής, Δοϊράνης κ.λπ. Σκοπός των αντιπάλων ήταν ο εκφοβισμός ή η εξόντωση των αντίθετων στοιχείων και ο προσεταιρισμός του πληθυσμού προς την Βουλγαρική και την Ελληνική εκκλησία, δράση η οποία γρήγορα εξελίχθηκε σε αγώνα αλληλοεξόντωσης των εκατέρωθεν ενόπλων τμημάτων.

 

Πρώιμος μακεδονικός αγώνας (1878–1904)

 

Στη διάρκεια του πρώιμου μακεδονικού αγώνα διακρίθηκε ο Αθανάσιος Γεωργίου Μπρούφας.

Γεννήθηκε το 1851 στο Παλιοκριμήνι Βοΐου²³  ή σύμφωνα με άλλους στο Στιζιάχι (Αηδόνια Γρεβενών).Από νεαρή ηλικία φαίνονταν ανυπότακτος γι’ αυτό στάλθηκε από τον πατέρα του στην Ελεύθερη Ελλάδα.. Το 1878 εμφανίζεται στα Μακεδονικά βουνά αρχηγός σώματος, το οποίο κατάρτισε με δικά του έξοδα και το οποίο επέδειξε ηρωισμό καθιστώντας το όνομά του φόβητρο για τους εχθρούς του.

Το 1896 οι παλιοί αρχηγοί: ο Ζέρμας, ο Αλαμάνος,ο  Νταβέλης, ο Μακρής,ο  Ναούμ Κωνσταντινίδης, ο Βλαχάβας και άλλοι υπέδειξαν τον Μπρούφα ως Γενικό Αρχηγό του κινήματος[2].

Τον Ιούλιο του 1896, στάλθηκε με σώμα αγωνιστών στη Μακεδονία, στα πλαίσια της αποστολής 8 σω­μάτων με 550 άντρες στην πολύπαθη περιοχή, από την «Εθνική Εταιρεία».Συμμετείχε στη νικηφόρα μάχη στο Καρά-Τσιαϊρ και σε κάποια προκήρυξη που εξέδωσε έγραφε: «…Σκοπός της εισβολής μας δεν είναι να πολεμήσωμε τους Τούρκους, αλλά να υπερασπίσωμε τα ελληνικά δικαιώματα από τους Βουλγάρους καταχραστάς…»

Από την αρχή κιόλας, επικηρύχθηκε για 2.000 λίρες, κυνηγημένος δε χάρη σ’ εξαρχικούς καταδότες, που τον πρόδιναν συνέχεια στους Τούρκους, περι­κυκλώθηκε από τουρκικό τάγμα κι αφού διέφυγε μετά από 14ωρη μάχη, βαριά πληγωμένος, ενώ το σώμα του αποδεκατίστηκε. Έκοψε τις φλέβες του κοντά στις Σιδηρές Πύλες (Ντεμίρ-Καπού) στο απομονωμένο σπίτι όπου κρυβόταν, δίνοντας τέλος στο μαρτύριο του.

Ήταν ο πρωτοπόρος-πρόδρομος αγωνιστής του Μακεδονικού αγώνα που στην ουσία είχε ξεκινήσει νωρίτερα από το 1904 προστατεύοντας τον ελληνικό χριστιανικό πληθυσμό σε ώρες δύσκολες για την περιοχή της Μακεδονίας.

Η λαϊκή μούσα, τίμησε τη δράση του παλικαριού, με τραγούδια.

Εκτός από τον Αθανάσιο Μπρούφα στη διάρκεια του Μακεδονικού αγώνα από τα Αηδόνια (Στιζιάχι) αξιόλογες υπηρεσίες πρόσφεραν και ο Παπαγεώργης Παπανικολάου (1863-1951),ο Γρηγόριος Μπέζαρης και ο Αθανάσιος Ιωάννου Ζησόπουλος, σαν αγγελιοφόροι[3].

 

Ο Μακεδονικός αγώνας (1904-1908).

 

Πλούσια δράση παρουσιάζει η περιοχή Ηρακλεωτών και σ’ αυτή την κρίσιμη για τον ελληνισμό περίοδο. Ξεχωρίζουν οι μορφές του Λούκα Κόκκινου, καπετάν Αρκούδα ( Γιώργου Λεπεντάτου),Αθανάσιου Μπρούφα, Νικολάου Κανούτα, Δημήτριου Μπαλατσού, Μάνθου Κιούρου και πλήθος άλλων λιγότερων γνωστών Μακεδονομάχων που έδρασαν αυτήν την περίοδο.

Ο πληθυσμός τρομοκρατείται από τουρκορουμανικές συμμορίες οι οποίες δρουν με την ανοχή των Τουρκικών αρχών .Η ανύψωση του ηθικού είναι επιτακτική και αυτό γίνεται με ένοπλες ομάδες μακεδονομάχων οι οποίες ενισχύονται από το Μακεδονικό κομιτάτο. Ομάδες αγώνα συγκροτούνται σε όλα τα χωριά με ελληνικό πληθυσμό, ώστε να αντιπαρατεθούν ένοπλα πλέον στα σχέδια των Τούρκων  και των ρουμανόφιλων που δείχνουν να συνεργάζονται  μεταξύ τους[4].

Αποκορύφωμα όλων αυτών η άνανδρη δολοφονία του Μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανού Λαζαρίδη το Σάββατο 1 Οκτωβρίου 1911 σε μια χαράδρα ανάμεσα από το Σνίχοβο (Δεσπότης) και τους Γριντάδες (Αιμιλιανός) από συμμορία, μαζί με το διάκο του Δημήτριο και τον Φασούλα από το Σνίχοβο που ήταν και ο οδηγός του[5].

 

Ο Παύλος Μελάς διαβαίνει την περιοχή Γρεβενών (27 Αυγούστου 1904-5 Σεπτεμβρίου 1904)

 

Στις 18 Αυγούστου 1904 όταν όλα ήταν έτοιμα κατά το σχέδιο ο Παύλος Μελάς με το επιχειρησιακό όνομα Καπετάν Μίκης Ζέζας, επικεφαλής σώματος εκ 35 μόλις ανδρών, που το αποτελούσαν Μακεδόνες, Μανιάτες και Κρητικοί, ανέλαβε την αρχηγία του Μακεδονικού αγώνα ενάντια στους Βούλγαρους και εισήλθε ένοπλα στα Μακεδονικά εδάφη με την εντολή να ασκεί καθήκοντα αρχηγού και στις μικρότερες ομάδες που δρούσαν εν τω μεταξύ στη περιφέρειες Μοναστηρίου και Καστοριάς[6].

Ξεκινώντας ο Παύλος από το ελεύθερο τότε Θεσσαλικό χωριό Σταγιάδες , επιλέγει μια πολύ δύσβατη διαδρομή. Στις 27 Αυγούστου 1904 ο Παύλος Μελάς μπαίνει στην περιοχή Γρεβενών περνώντας τα σύνορα. Κατευθύνεται προς το χωριό Σπήλαιο Γρεβενών .

Επιλέγει να περάσει με τους συμπολεμιστές του από την μεριά της Πίνδου για να εξασφαλίσει ότι απ’ εκεί θα γίνει λιγότερο αντιληπτός και θα αποφύγει τον κίνδυνο να πέσει πάνω σε Τούρκους.

Την Τρίτη 31 Αυγούστου 1904 γράφει στη γυναίκα του Ναταλία Δραγούμη δίπλα από το Περιβόλι Γρεβενών για τις δυσκολίες του δύσβατου της περιοχής. Οδηγούς χρησιμοποιεί ποιμένες ή εργάτες που κόβουν ξύλα στη γύρω περιοχή.

Στις 2 Σεπτεμβρίου 1904 γράφει κοντά στη Σαμαρίνα ότι από μια κορυφή διέκρινε τη λίμνη της Καστοριάς. Καταδιώκεται από τουρκικό απόσπασμα 40 ανδρών. Ο Παύλος είχε προδωθεί από κάποιον πρώην οδηγό του Έλληνα .

Με πολλές δυσκολίες κατευθύνεται από τη περιοχή της Σαμαρίνας προς το Κλεπίστι Ανασέλιτσας (Πολυκάστανο Βοΐου) απ’ όπου γράφει την επόμενη επιστολή του στις 7 Σεπτεμβρίου 1904[7].Είναι ήδη πολύ κοντά στην περιοχή την οποίο έχει επιλέξει να επιχειρήσει.

Στις 13 Οκτωβρίου 1904 ,δηλαδή περίπου 36 μέρες μετά ο Παύλος Μελάς σκοτώνεται από απόσπασμα τουρκικό 150 ανδρών στο χωριό Στάτιστα των Κορεστίων Καστοριάς.

Είναι ο πιο μεγάλος και ξακουστός ήρωας του Μακεδονικού Αγώνα που έδωσε τη ζωή του γι αυτόν και τη λευτεριά της Μακεδονίας μας.

 

Η μύηση των Μακεδονομάχων το 1905.

 

Σύμφωνα με μαρτυρία του μπαρμπα-Μάνθου Κιούρου που αφηγήθηκε στο δάσκαλο και συγγραφέα Ζαχαρία Δρόσο τη μύηση στο Μακεδονικό Αγώνα για τη Δοβρούνιστα (Κληματάκι) την έκανε ο καπετάν Γιώργος Αρκούδας το Φλεβάρη του 1905 ,χειμώνα καιρό μαζεύοντας τους προύχοντες της Δοβρούνιστας, τους Έλληνες φυσικά και όχι τους Βαλαάδες. Εκεί ορκίστηκαν πίστη στον αγώνα για τη λευτεριά της Μακεδονίας μας[8].

Σύμφωνα με το Χρήστο Κανούτα πέρασαν από το Αηγιώργη ο Καπετάν Αρκούδας και ο καπετάν Λούκας Κόκκινος [9]

Ο Δημήτριος Γκόλιας κάτοικος Πολυδένδρου για την ίδια περίοδο θυμάται:

Ο Γεώργιος Μπριάζας από την Κίναμη (Πολύλακκο Βοΐου) με 12 μουλάρια μαζί με το Σπύρο Μητσιόπουλο από το Σουρδάνι (Αξιόκαστρο Βοΐου) ήταν κυρατζήδες και μετέφεραν οπλισμό για τα ανταρτικά σώματα που δρούσαν στην περιοχή μας στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα (1903-1908).

Δρούσαν ξεχωριστά οι δυο τους. Το δρομολόγιό τους ήταν ελεύθερη Ελλάδα-Γέρμα Καστοριάς. Εκεί παραλάμβαναν τα όπλα τα οποία μοιράζονταν εκεί που έπρεπε.

Το Μακεδονικό Κομιτάτο ενίσχυε και οικονομικά τον αγώνα. Οι Εθνομάρτυρας Μητροπολίτης Γρεβενών Αιμιλιανός, ο Γεώργιος Μπούσιος βουλευτής Σερβίων-Γρεβενών στην τουρκική εθνοσυνέλευση του 1908,ο  Κωτίτσας από το Τσούρχλι (Άγιο Γεώργιο Γρεβενών) και κάποιος από την Πικριβινίτσα (Αμυγδαλιές Γρεβενών) αποτελούσαν τον εθνικό πυρήνα στην περιοχή εκείνη την εποχή χρηματοδοτούνταν και αυτοί έδιναν χρήματα στους οπλαρχηγούς ώστε η εθνική αυτή υπόθεση να έχει ευτυχή για το Έθνος κατάληξη[10]

 

Τα χωριά οργανώνονται. Η οργάνωση στο Τσούρχλι.

 

Κατά την περίοδο του Μακεδονικού αγώνα το Τσούρχλι όπως και άλλα μεγάλα χωριά οργανώνονται και παίρνουν ενεργό μέρος. Σύμφωνα με τον Δημήτρη Μπαλατσό στο Τσούρχλι ιδρύεται οργάνωση για τον παραπάνω σκοπό με πρωταγωνιστές τους:

Ιερέα Παπαγιάννη, Μήτρο Φάσσα,Δημήτρη Κίτσιο,Δημήτρη Δρόσο,Κοκόλη (Νικόλα) Γάγαλη,Κοσμά Κιούρο ,Μαρκοβασίλη (Βασίλη Μαρκόπουλο).

Στα ένοπλα τμήματα κατατάχθηκαν οι:

Μήτσος Μπαλατσός, Νικόλαος Κανούτας και για μικρό διάστημα ο Ανδρέας Κανούτας. Σαν αγγελιοφόρος χρησιμοποιήθηκε ο Μάνθος Κιουρόπουλος[11].

 

Η περιοχή των Γρεβενών δεν είχε το 1904 Βουλγαρικό ή Σλαβικό πληθυσμό στη σύνθεσή της, αλλά σ’ αυτήν είχε εκδηλωθεί με την ίδρυση του Ρουμανικού κράτους  από το 1860 στο βλαχόφωνο πληθυσμό αυτής η αργυρώνητη ρουμανική προπαγάνδα με σκοπό την απόσπαση του πληθυσμού αυτού από τον εθνικό κορμό.

Είχε επίσης να αντιμετωπίσει μια μάστιγα των προηγούμενων αιώνων που άπλωσε ρίζες και στην περιοχή Γρεβενών και συγκεκριμένα σε 20 χωριά αυτής από τον 17ο αιώνα,τον Βαλααδισμό,την εκούσια ή και υπό πίεση αλλαξοπιστία χριστιανών της επαρχίας μας με σκοπό την εξασφάλισης αξιωμάτων,γης ,μικρότερης φορολόγησης από τη μεριά των Οθωμανών.

Ο Βαλααδισμός στην ουσία είχε αναχαιτιστεί σε μεγάλο βαθμό από τη θυσία του συμπατριώτη μας νεομάρτυρα Γεωργίου από το Τσούρχλι ο οποίος κρεμάστηκε από τους Τούρκους στα Γιάννενα το 1838 για την πίστη του, στερεώνοντας έτσι την πίστη των υπόλοιπων χριστιανών της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας.

Το 1871 ιδρύθηκε στο Τσοτύλι Ανασέλιτσας (Βοΐου) το ιστορικό γυμνάσιο από τη Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα Κωνσταντινουπόλεως και το 1873 ανεγέρθηκε το Γυμνάσιο-Οικοτροφείο, γνωστό ως Τσοτύλειος Σχολή, με τη φροντίδα και χρηματοδότηση μέχρι το 1912 από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Από το σημαντικότατο για την περιοχή μας αυτό Γυμνάσιο αποφοιτούν δάσκαλοι οι οποίοι επανδρώνουν τα σχολεία των επαρχιών Γρεβενών & Ανασέλιτσας περιοχές οι οποίες υπέφεραν από τον Βαλααδισμό από τις οικιοθελείς ή όχι αλλαξοπιστίες οι οποίες λάμβαναν χώρα ακόμη και προς τα τέλος του 19^ου αιώνα.

Μπορεί η περιοχή μας να μην ήταν το επίκεντρο μαχών στο Μακεδονικό αγώνα ήταν όμως ένα πέρασμα όλων αυτών των εθελοντών που περνούσαν στη Μακεδονία για να δώσουν τη μάχη για την ελληνικότητα αυτής.

Δεν ήταν εύκολο γι αυτά τα σώματα να περνούν απαρατήρητα τα ίδια με τα πολεμοφόδια τα οποία αποστέλονταν από το ελεύθερο ελληνικό έδαφος.

Υπό τις συνθήκες αυτές πολυάριθμοι κυρίως νεαροί, Έλληνες αξιωματικοί προσφέρθηκαν παραιτούμενοι από τον Ελληνικό στρατό να τεθούν επικεφαλής των ανταρτικών ομάδων και των επαναστατικών σωμάτων για την προστασία του ελληνικού πληθυσμού. Τον αγώνα τους συντόνισαν ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης, ο Ίων Δραγούμης από το προξενείο της Ελλάδας στο Μοναστήρι, ο Λάμπρος Κορομηλάς από το προξενείο της Θεσσαλονίκης και ο Δημήτριος Καλαποθάκης από την Αθήνα.

Από το Σεπτέμβριο του 1904, με την ανάληψη της αρχηγίας των ελληνικών σωμάτων από τον Παύλο Μελά, και ακόμα περισσότερο μετά το θάνατό του, οι Έλληνες άρχισαν να επικρατούν σε όλη σχεδόν τη Μακεδονία συμπεριλαμβανομένων και των περιοχών στις οποίες η βουλγαρική επιρροή προηγουμένως ήταν τόσο έντονη ώστε να έχει εξελιχθεί σε κράτος εν κράτη (Καστοριά, Φλώρινα και Έδεσσα-Γιαννιτσά).

Ο αγώνας των Μακεδονομάχων κράτησε ως το 1908 οδηγώντας σε αποτυχία τα βουλγαρικά σχέδια για το βίαιο εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας. Το τέλος του αγώνα στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία συνδέθηκε με την επικράτηση των νεότουρκων οι οποίοι αρχικά φάνηκαν να καταβάλουν προσπάθειες εκσυχρονισμού και εκδημοκρατισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και συγχρόνως απέτρεψαν με αυστηρότητα το αντάρτικο μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων.

Από τα πρόσωπα σε τοπικό επίπεδο που έπαιξαν ρόλο στο διάστημα αυτό ξεχωρίζουν ο Λούκας Κόκκινος από τη Ραδοσίνιστα, ο καπετάν Αρκούδας από τη Σαμαρίνα και οι Τσουρχιώτες Δημήτριος Μπαλατσός, Μάνθος Κιούρος και ο Νικόλαος Κανούτας.

Στις επίσημες καταστάσεις των Μακεδονομάχων περιοχής Γρεβενών αναφέρονται επίσης ο οπλαρχηγός Γιώργος Τσανκαντάνης, ο Περιβολιώτης οπλαρχηγός Ζήσης Βράκας,ο Αβδελιώτης Γιάννης Χατζηγιάννης μαχητής του καπετάν Λίτσα ,σκοτώθηκε στο Βερτίσκο Ελασσώνας το 1908.Ο Γρεβενιώτης Γεώργιος Μπούσιος αναφέρεται ως πράκτορας του προξενείου Θεσσαλονίκης[12].

Ο Πικριβιντσιώτης Βασίλειος Γκίλιας πολέμησε στο Μ.Α. στο πλευρό του καπεταν-Τσολάκη Ν[13].

Αναγνωρισμένοι μακεδονομάχοι εκτός από αυτούς που προαναφέραμε σύμφωνα με τον Αθανάσιο Κακαφίκα ήταν:

Οι Βασιλόπουλος ή Τέγος Βασίλειος & Γκούμας Αθανάσιος από το Μέγαρο,οι Αδβελιώτες Βέρος Ζήσης & Τακόλας Νικόλαος,ο Βερβέρης Νικόλαος (καπετάν-Ζήκος) από το Φελί,ο Βλαχιώτης Γεώργιος από την Κρανιά,ο Γκάρας Νικόλαος & ο Καλόγηρος Ιωάννης από τις Εκκλησιές,ο Γκούντας ή Μπουρονίκος Κωνσταντίνος από το Μεσολούρι,ο Γεωργούλας Δημήτριος & ο Γεωργούλας Στέργιος ή Ζορμπάς από τους Φιλιππαίους,οι Γκαλντερίμης Νικόλαος & Μάνος Διαμαντής από το Σπήλαιο,ο Γκανάτσιος Δημήτριος & Παπαγεωργίου Χρήστος από το Ζιάκα,οι Σαμαρινιώτες καπετάν-Δεσπούλης,Ξανθόπουλος Κωνσταντίνος,Ρίζος Κωνσταντίνος (καπεταν-Τσεκούρας) & Κόκοτας Περικλής,οι Δημάκης Κωνσταντίνος & Τζιουβάρας Δημήτριος από το Μαυρονόρος,ο Ευαγγελόπουλος Γεώργιος (Γούλας Χαρίσης) από το Μέγαρο,ο Τσουρχλιώτης καπεταν-Ζέρβας,ο Ζαπάρας Στέργιος από το Κοσμάτι,ο Ζάππας Ευθύμιος,ο Τζιουβάρας Γεώργιος & ο Καραγιάννης Γεώργιος του Αθανασίου από το Μοναχίτη, ο Ζαρκάδας Βασίλειος & ο Καβάλας Δημήτριος από τους Μαυραναίους,ο ο Καραγιάννης Γρηγόριος ή Νικόλαος από το Δεσπότη, οι Καψάλης ή Νταϊνάς Περικλής & Λύτας Θωμάς μέλη της επιτροπής πόλης Γρεβενών,ο Κουσίδης Νικόλας δημογέροντας & σύμβουλος του μητροπολίτη Γρεβενών,οι Μακρής Θωμάς & Τζάλλας ή Τζιάλλας Αθανάσιος από τα Γρεβενά,οι Περιβολιώτες Μούσας ή Μούσιας Ιωάννης,ο Σαμαράς Σιούλης,ο καπετάν Ντίνας Σαράντης (καπετάν-Περδίκας),ο Τσιουκαντάνας Γεώργιος & ο Σιαμανίκας ή Σιαμανίκος Γεώργιος, ο Παπαϊωάννου Κωνσταντίνος από το Καλόχι, ο Στιζαχιώτης Παπανικολάου Γεώργιος ,ο Πασιαλής Δημήτριος από το Κυπαρίσσι,ο Τσακνάκης Θωμάς ή Κοσμάς και ο Γρεβενιώτης Τσολάκης Νικόλαος[14].

Θα προσθέσω δυο πρόσωπα από το Τσούρχλι που είχαν κι αυτά ενεργό ρόλο στο Μακεδονικό αγώνα .Είναι ο Απόστολος Ντόμαρης κι ο Χρήστος Γαζέπης[15].

Οι  μητροπολίτες Γρεβενών Αγαθάγγελος (1900–1910),εθνομάρτυρας Αιμιλιανός (1910–1911) και Αιμιλιανός Β΄ (1911–1920) έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο και ηγήθηκαν των γρεβενιωτών Ελλήνων προετοιμάζοντας το έδαφος για την επερχόμενη απελευθέρωσή τους.

Στα πολιτικά πρόσωπα της περιοχής μας ξεχωρίζει η μορφή του Γεωργίου Μπούσιου.

Ο Μπούσιος Γεώργιος του (Ανδρέα),στον οποίο θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά στην 4^η κατά σειρά ομιλία γεννήθηκε στα  Γρεβενά το 1876,παρακολούθησε  εγκύκλια μαθήματα στα Γρεβενά, και στο Γυμνάσιο Τσοτυλίου. Στη συνέχεια πήρε δίπλωμα εμπορικών και οικονομικών σπουδών στη Χάλκη Κωνσταντινουπόλεως στην Ανωτέρα Εμπορική Σχολή αφού αρίστευσε. Συνέχισε κάνοντας σπουδές νομικών πολιτικών και οικονομικών επιστημών ,χειριζόμενος έγκυρα ζητήματα αστικού δικαίου και ειδικά για την  οθωμανική νομοθεσία.

Αδιάλειπτα βρίσκονταν στο πλευρό των εκάστοτε Αρχιερέων της επαρχίας Γρεβενών εργάστηκε για την καταπολέμηση και εξουδετέρωση της εντατικής τότε δράσης και προσηλυτιστικής ρουμανικής προπαγάνδας από του 1906 μέχρι του 1908.

Διέμεινε έτσι έγκλειστος στις φυλακές Γρεβενών, Καϊλαρίων, Μοναστηρίου όπου και καταδικάσθηκε σε τριετή κάθειρξη ως πράκτορας της Μακεδονικής ανταρτικής Οργανώσεως.

Από του 1908 μετά την ανακήρυξη του Τουρκικού Συντάγματος μέχρι του 1912 αντιπροσώπευσε το Νομό Σερβίων-Γρεβενών ως βουλευτής στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο με σθένος και τόλμη διεξάγοντας δύσκολους αγώνες, είτε αγορεύοντας στην Οθωμανική βουλή, είτε δημοσιογραφώντας με τον τύπο υπέρ των εθνικοθρησκευτικών προνομίων του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Μνημειώδης υπήρξε η επιστημονική ανάλυση του Οθωμανικού προϋπολογισμού από τον ίδιο, που τράβηξε  την προσοχή και του Ευρωπαϊκού τύπου  αποκαλύπτοντας για πρώτη φορά τα τρωτά των οικονομικών της Τουρκίας.

Αυτό επέσυρε το θυμό εναντίον του, των βουλευτών του Νεοτουρκικού Κομιτάτου και ιδιαίτερα του Σεφκέτ Πασά.

Από τα έργα του σημαντικό υπήρξε και η ίδρυση με κορυφαίους Έλληνες του «Ελληνικού Πολιτικού Συλλόγου» που διέγραψε φωτεινή τροχιά στην εθνική πορεία του υπόδουλου Ελληνισμού και προλείανε τη βαλκανική συνεννόηση των διαφόρων υποδούλων εθνικοτήτων.

Εξορίσθηκε από την Κωνσταντινούπολη το Μάρτιο του 1913 από τη Νεοτουρκική Κυβέρνηση του Σαήτ Πασά (του νεοτουρκικού κόμματος που κατέλαβε και πάλι την εξουσία με πραξικόπημα τον Ιανουάριο του 1913) κατέβηκε στην Αθήνα μόνιμα σχεδόν διαμένοντας από τότε εκεί. Το Μάρτιο του 1914 προσκλήθηκε από την οργανωτική επιτροπή του βορειοηπειρωτικού αγώνα αναλαμβάνοντας πρόθυμα την διεύρυνση του αγώνα στον ανατολικό τομέα της Βορείου Ηπείρου ( περιοχή Κορυτσάς) συνεχίζοντας την υπηρεσία του αυτή και μετά το τέλος των πολεμικών επιχειρήσεων, στις διαπραγματεύσεις που στη συνέχεια έλαβαν χώρα με τη διεύθυνση του Γεωργίου Χρηστάκη Ζωγράφου για την  αναγνώριση και διεθνή κατοχύρωση αυτόνομου καθεστώτος στη Βόρεια Ήπειρο[16].

Από  το 1915 και εφεξής αντιπροσώπευσε τον νομό Κοζάνης τέσσερις φορές ως βουλευτής στο ελληνικό κοινοβούλιο και ηγήθηκε στην αρχή από τη μια μεριά με το Στέφανο Δραγούμη (1915–1920) κατόπιν από την άλλη μόνος της ομάδας των ανεξαρτήτων ,ταχύτατα διεκρίθηκε και επεβλήθη σ’αυτό. Η εισήγησή του στον προϋπολογισμό του 1916 λήφθηκε κατόπιν σαν βάση και αφετηρία σχετικών άρθρων και μελετών από διάφορους που ειδικά ασχολήθηκαν με τα οικονομικά του Ελληνικού Κράτους, αλλά και σαν θέμα μελέτης στους σπουδαστές της νομικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών καθυπόδειξη του καθηγητή Ανδρεάδη. Το Μάρτιο του 1922 είχε ανατεθεί σ’ αυτόν από το του Βασιλιά Κωνσταντίνο ο σχηματισμός Κυβέρνησης. Ο Μπούσιος αρνήθηκε  αν και συγκέντρωνε το μεγαλύτερο μέρος  της πλειοψηφίας στην Γ΄ Εθνοσυνέλευση και έχοντας την υποστήριξη του Δημητρίου Γούναρη κατέθεσε στο τέλος την εντολή. Κατά την τραγική εκείνη για την Ελλάδα εθνική περίοδο ο Γεώργιος Μπούσιος νηφάλιος πολιτικός με διαυγή αντίληψη ,διέβλεψε με ακρίβεια τους φοβερούς κινδύνους τους οποίους διέτρεχε ο Μικρασιατικός ελληνισμός και το ελληνικό Κράτος από τη διαφαινόμενη από τις αρχές του 1922 καταστρεπτικής κατάληξη των πολεμικών αγώνων της Ελλάδος στη Μικρά Ασία και υπέδειξε τους κινδύνους αυτούς στους τότε διευθύνοντες τις τύχες της χώρας ενημερώνοντάς τους ο ίδιος και από το βήμα της Βουλής συμβουλεύοντας τα αναγκαία που έπρεπε να γίνουν ώστε να αποφύγουμε την καταστροφή ,αλλά δεν εισακούσθηκε.

Στην κυβέρνηση που σχηματίστηκε μετά την κατάρρευση του Μικρασιατικού μετώπου από το Ν. Τριανταφυλάκκο , της οποίας  η ύπαρξη υπήρξε πολύ σύντομη, μετείχε ως Υπουργός αναλαμβάνοντας τα Υπουργεία εσωτερικών και Επισιτισμού.

Πέτυχε ως Υπουργός με ανεκτούς όρους τον ανεφοδιασμό της Χώρας σε άλευρα και σιτηρά. Φρόντισε επίσης σε πρώτη φάση για την εξοικονόμηση και περίθαλψη των προσφύγων που κατέφθαναν σε θλιβερή κατάσταση από την Μικρασιατική εκθεμελίωση.

 Απεβίωσε στην Αθήνα στις 23 Μαρτίου 1929 μετά εικοσαετή περίπου αθόρυβη και αξιοπρεπή πολιτική  δράσιν πλήρης από τους σκληρούς και απαράμιλλους εθνικούς και πολιτικούς αγώνες του, πάντοτε διακρινόμενος για το σεμνό και απέρριτο οιασδήποτε εμφάνισής του, υπήρξε σταθερός σαν βράχος στις πολιτικές αρχές, υψηλόφρονας αλλά και μετριοπαθής.

Κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη και του αναγνωρίστηκε ότι η εκλιπούσα πολιτική φυσιογνωμία του υπήρξε εθνικό κεφάλαιο[17].

Θα προσθέσω εδώ ότι κληρονόμοι του δώρησαν το σημερινό οικόπεδο που στεγάζεται το δικαστικό μέγαρο Γρεβενών όπου δυστυχώς εκεί μέσα κι όχι σε κάποιο κεντρικό σημείο της πόλης δεσπόζει ο ανδριάντας του κρυπτόμενος ,αυτού του πολύ σπουδαίου άνδρα της πόλης των Γρεβενών & της περιοχής μας.

Επιβάλλεται η επανατοποθέτηση του αγάλματος σε κεντρικό σημείο της πόλης απ’ όπου θα είναι ορατός ο ανδριάντας σε όλους τους συμπολίτες μας αποδίδοντας στον άνδρα την επιβαλλόμενη σ’ αυτόν τιμή.

Εκατοντάδες εθελοντές συμμετείχαν στο Μακεδονικό αγώνα κι από όλη την υπόλοιπη Ελλάδα. Σημαντικό ρόλο έπαιξαν και οι εθελοντές από τη λεβεντογέννα Κρήτη.

Ο μετέπειτα Γενικός αρχηγός των εθελοντικών σωμάτων Κρητών στην απελευθέρωση της περιοχής μας τον Οκτώβριο του 1912 λοχαγός πεζικού Γεώργιος Κατεχάκης ,συμμετείχε στο μακεδονικό αγώνα με το ψευδώνυμο «καπεταν–Ρούβας» γνωρίζοντας έτσι πρόσωπα και πράγματα για την περιοχή που μετέπειτα έδρασε σαν απελευθερωτής διοικητής.

Στις 15 Οκτωβρίου 1912 οι Κρήτες ομαδάρχες μιλώντας προς τους άντρες των εθελοντικών σωμάτων ανέφεραν για να εψυψώσουν και να αναπτερώσουν το ηθικό των ανδρών τους:

«…Ημείς είμεθα οι διάδοχοι των νεοτέρων από του Μελά μέχρι του Σεϊμένη,από του Νικολούδη μέχρι του Σκαλίδη,από του Κατσίγαρη μέχρι του Μπούλακα,από του Φούφα μέχρι του Ανδριάνη,από του Φιωτάκη μέχρι του Μωραΐτη και των λοιπών 980 Κρητών ανταρτών οίτινες επότησαν το έδαφος τούτο με το άγιον αίμα των ίνα καρποφορήση σήμερον το δένδρον της ελευθερίας.»[18]

980 λοιπόν ήταν οι Κρήτες που έπεσαν στη διάρκεια του μακεδονικού αγώνα πριν έλθουν ως ελευθερωτές τον Οκτόβριου του 1912 στα Γρεβενά και στην Ανασέλιτσα (Βόιο).

 

O εθνομάρτυρας μητροπολίτης Γρεβενών Αιμιλιανός Λαζαρίδης

 

Ο Αιμιλιανός γεννήθηκε το 1877 στο τουρκόφωνο ελληνικό χωριό του Ικονίου Πέρματα. από γονείς που ξεχώριζαν για την ευσέβεια και την φιλοπατρία. Ο πατέρας του ονομάζονταν Χαράλαμπος και η μητέρα του Θεανώ, είχε ακόμη 8 αδέλφια. Τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε στη γενέτειρά του και στο Πικρίδιο (Χάσκιοϊ) της Κωνσταντινουπόλεως. Γράφεται στη συνέχεια και φοιτά ξεχωρίζοντας στη Μεγάλη Θεολογική Σχολή του Γένους στο Φανάρι απ’ όπου και αποφοιτά. Χειροτονείται διάκονος στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα γίνεται πρεσβύτερος. Προσλαμβάνεται από τον Μητροπολίτη Κυζίκου ως εφημέριος και στη συνέχεια γίνεται πρωτοσύγκελος στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης από τον τότε Μητροπολίτη Νικομήδειας Αλέξανδρο. Εκεί γνωρίζεται με τον Έλληνα Πρόξενο Λάμπρο Κορομηλά., ο οποίος είναι από το 1904 η ψυχή του Μακεδονικού Αγώνα. Τοποθετείται στη συνέχεια από το Οικουμενικό Πατριαρχείο εφημέριος στον Ι.Ν.  Αγίας Τριάδος στη συνοικία Πέραν όπου  μένουν πολλοί Έλληνες. Αφού κι εκεί ξεχώρισε το Πατριαρχείο τον τοποθετεί τον Οκτώβριο του 1906 στο Μοναστήρι που είναι το σπουδαιότερο κέντρο του ελληνισμού της Δυτικής Μακεδονίας ως επίσκοπο Πέτρας, αντικαθιστώντας έναν επάξιο ιεράρχη τον Ιωακείμ Φορόπουλο. Ήταν η εποχή που ήταν σε εξέλιξη μια αδυσώπητη πάλη ανάμεσα στους Έλληνες, στους Βουλγάρους, στους Ρουμάνους, στους Σέρβους ,τους Αλβανούς και στους Τούρκους. Ήταν ο ιεράρχης των ειδικών αποστολών για το Πατριαρχείο. Προσπαθεί να διαφυλάξει το ποίμνιό του ως τη στιγμή που ξεσπά στη Ρέσνα βόρεια από το Μοναστήρι στις 10 Ιουλίου 1908 η επανάσταση των Νεότουρκων η οποία επικρατεί σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στην αρχή πίστεψε κι αυτός όπως και τόσοι άλλοι στα οράματα αυτής της επανάστασης ,όμως γρήγορα κατάλαβε την αλήθεια. Την 11^η Μαϊου 1909 οι Βούλγαροι της περιοχής Μοναστηρίου επιχειρούν να καταλάβουν την εκκλησία στο  μικρό χωριό Κλαμπουτίστη, αλλά βρίσκουν μπροστά τους τον Αιμιλιανό.

Στις 16 Μαρτίου 1910 εκλέγεται Μητροπολίτης Γρεβενών. Καλείται για μια ακόμη φορά να υπηρετήσει σε μια περιφέρεια όπου η τουρκική και ρουμανική τρομοκρατία επιχειρούν να εκφοβίσουν τους Έλληνες χριστιανούς της περιοχής. Ο Αιμιλιανός  ήταν υποχρεωμένος να συμπαρασταθεί στον κατατρεγμένο λαό. Ήταν η εποχή  της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στα Γρεβενά υποστήριζαν οι Τούρκοι τους ελάχιστους από την ξένη προπαγάνδα παρασυρόμενους βλαχόφωνους πληθυσμούς. Εμπόδιζαν το έργο των Ελλήνων δασκάλων και επέτρεπαν στις διάφορες συμμορίες να δρουν ανενόχλητα, να λυμαίνονται τον ελληνικό πληθυσμό και γενικά να χρησιμοποιούν κάθε μέσο για να απονεκρώσουν κάθε ελληνική δραστηριότητα. Μπροστά σε μια τέτοια κατάσταση ο αείμνηστος ιεράρχης δε δείλιασε, δούλευε συνεχώς επιχειρώντας να εκπληρώσει την αποστολή του. Πήγαινε στα μικρά χωριά, συναντούσε τους προκρίτους και δασκάλους δίνοντάς τους κουράγιο και προετοιμάζοντάς τους για τη μέρα της λευτεριάς που έφθανε. Οι απειλές εναντίον του ήταν συνεχείς και η αντιμετώπιση που είχε από τον καϊμακάμη Γρεβενών και τον περίφημο Μπεκήρ εφέντη από το Τσούρχλι έδιναν την εντύπωση ότι κάτι κακό θα συνέβαινε. Το πρωί της 1^ης Οκτωβρίου του 1911 λειτουργεί στον Άγιο Αθανάσιο Σνιχόβου (Δεσπότη),προσπαθεί να εμψυχώσει τους κατοίκους .Μετά τη λειτουργία προγευμάτισαν κι έχοντας σαν μόνους συνοδούς το διάκο του Δημήτριο και τον αγωγιάτη οδηγό από το Σνίχοβο Φασούλα (αν και είχε ζητήσει από τις τουρκικές αρχές συνοδεία για την ασφάλειά του που του την αρνήθηκαν),γύρω στις 3 το απόγευμα ξεκίνησε για να πάει στο γειτονικό χωριό Γκριντάδες (Αιμιλιανός Γρεβενών).Σε μια χαράδρα δασώδη που βρίσκεται ανάμεσα στα δυο χωριά τους περίμενε ο θάνατος. Αφού βασανίστηκαν ο Μητροπολίτης και ο διάκος δολοφονούνται όπως και ο αγωγιάτης τους. Η εφημερίδα «Νέα Αλήθεια» της Θεσσαλονίκης περιγράφει το θάνατό τους με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες την άνανδρη δολοφονία τους, οι δολοφόνοι τους φρόντισαν και να τους ληστέψουν. Η είδηση συγκλόνισε όλο τον τότε γνωστό κόσμο και έκανε το γύρω της Ευρώπης, προκάλεσε αντιδράσεις εναντίον των Τούρκων. Είχε σαν αποτέλεσμα όμως θετικό στο ηθικό των σκλαβωμένων Ελλήνων αφού έβλεπαν από τον Ιεράρχη τους ένα ζωντανό παράδειγμα αυταπάρνησης και αυτοθυσίας και γκρέμιζε τις όποιες ελπίδες είχαν δημιουργήσει οι Νεότουρκοι με την επανάστασή τους για ισονομία και ισοπολιτεία.

Ήταν η δολοφονία του Αιμιλιανού Λαζαρίδη η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι 500 και πλέον χρόνων σκλαβιάς των υπόδουλων συμπατριωτών μας οι οποίοι συμμετείχαν στην κηδεία και τα μνημόσυνα που ακολούθησαν σε όλους τους τόπους  που κατοικούσαν οι όπου γης Έλληνες.

Οι δράστες είναι γνωστοί. Τους αναφέρουν οι δημογέροντες σε αναφορά τους προς το Πατριαρχείο τον Οκτώβριο του 1911 και οι ηθικοί αυτουργοί επίσης γνωστοί: ο καϊμακάμης και ο Μπεκήρ εφέντης οι οποίοι όλο το προηγούμενο διάστημα φρόντισαν έτσι ώστε ο Αιμιλιανός να μείνει τελείως απροστάτευτος. Φρόντισαν επίσης να ενισχύσουν τη δράση των ένοπλων αυτών τουρκορουμανικών συμμοριών οι οποίες κατατρομοκρατούσαν το χριστιανικό στοιχείο της περιοχής Γρεβενών.

Και για να ρίξουν στάχτη στα μάτια του κόσμου, τιμούν οι Τούρκοι το Μητροπολίτη νεκρό αποδίδοντας του στρατιωτικές τιμές, Αυτό φαίνεται στο φιλμάκι 100 μέτρων που τραβήχτηκε στη διάρκεια της κηδείας του και που σήμερα βρίσκεται στη FYR.O.M.Επιβάλλεται να γίνουν προσπάθειες ώστε να αντιγραφεί και να γίνει έτσι να γίνει κτήμα των Γρεβενιωτών, των οποίων αποτελεί κομμάτι της ιστορίας του τόπου μας.

 

Τι απέγιναν τα οστά του εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Αιμιλιανού ;

 

Μια φωτιά που προκλήθηκε από αναμμένες λαμπάδες κατέκαυσε τον ναό του Αγίου Γεωργίου Βαρωσίου τη Δευτέρα 3 Μαΐου 1937.Κάηκε έτσι και το μεγαλύτερο μέρος των λειψάνων του μητροπολίτη Αιμιλιανού τα οποία φυλάσσονταν εντός του ναού.

Γράφει η εφημερίδα της Κοζάνης Βόρειος Ελλάς στις 7 Μαΐου του 1937:

 

ΑΠΕΤΕΦΡΩΘΗ Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΑΡΩΣΙΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

 

Γρεβενά (Ταχυδρομικώς) Την Δευτέραν ημέραν του Πάσχα, η κωμόπολίς μας εστερήθη εκ πυρκαϊάς ενός ωραίου επιβλητικού και ιστορικού θρησκευτικού μνημείου, του περικαλλούς πρώην μητροπολιτικού ναού του Αγίου Γεωργίου της συνοικίας Βαρόση. Την 11 ώραν ετελέσθη η δοξολογία επί τη εορτή του Βασιλέως και λόγω της Βασιλικής εορτής και της μνήμης του Αγίου η εκκλησία είχε κατακλυσθή κόσμου. Το εκκλησίασμα αποχωρούν άφινε κατά τα καθιερωμένα και τας λαμπάδας, φαίνεται δε ότι εις τον γυναικωνίτην αφέθησαν λαμπάδες ανημμέναι τοποθετημέναι όχι μόνον εις τα μανουάλια αλλά εις τα εικονίσματα, τα σανίδια κ.τ.λ. Τας απογευματινάς ώρας ήρχισεν να εξέρχεται καπνός και να γίνεται αντιληπτός αλλά οι θύραι ήσαν κατάκλεισται, τας κλείδας δε είχε ο κανδυλανάπτης Γ. Φαρμάκης, εορτάζων. Μόλις την 3 μ.μ.παρεβιάσθη η θύρα αλλά το πυρ είχε καταστρέψη παν εικόνισμα και εκκλησιαστικόν βιβλίον, άμφια, τα λείψανα του μάρτυρος Αιμιλιανού, την επίπλωσιν, τους πολυελαίους, παν ξύλινον είδος. Έμεινον μόνον οι τοίχοι. Η ζημιά υπολογίζεται εις 1 εκατομ.δραχμών.

Και οι τοίχοι άχρηστοι σχεδόν, διότι τα ζωνάρια εκάησαν και κατέστησαν ετοιμόρροποι.

Τι τύχη επιφύλασσε τον ιερόν ναόν μας. Ετοιμαζόμεθα εφέτος να εορτάσωμεν την εκατονταετηρίδα από της ανεγέρσεώς του και θρηνούμεν επί των ερειπίων του. Δυστυχώς η Κοινότης μας στερείται και αντλιών και ουδεμίαν προσπάθεια κατεβλήθη κατασβέσεως του πυρός. Χωροφύλαξ επιχειρήσας να περισώση το ωρολόγιον εκινδύνευσε να καή.

ΠΙΝΔΙΟΣ  ΙΩΝ[19]

 

Ποιο το νόημα της θυσίας του Αιμιλιανού;

 

Δυνάμωσε το φρόνημα των σκλαβωμένων Ελλήνων συγκλονίζοντας το πανελλήνιο και όλη την χριστιανική Ευρώπη. Προετοίμασε έτσι με τη θυσία του το δρόμο για τη λευτεριά που ήρθε σε ένα έτος από τη θυσία του,τον Οκτώβριο του 1912.

Δόξα και τιμή στους νεκρούς του μακεδονικού αγώνα.

Ας είναι αιώνια η μνήμη του εθνομάρτυρα μητροπολίτη μας Αιμιλιανού Λαζαρίδη.

Ελαφρύ το χώμα για τους Κρήτες και στρατιώτες που έπεσαν για να ελευθερωθεί η περιοχή μας.

Ένα μνημείο στον Άγιο Γεώργιο όπου έγινε και η σημαντικότερη μάχη στην περιοχή μας θα ήταν ένα μικρό δείγμα τιμής για τη θυσία τους.

Ευχαριστώ το Δήμο Γρεβενών για την τιμή που μου έδωσε να εκφωνήσω την πρώτη ομιλία για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωσή της από τον τουρκικό ζυγό.

Θα ακολουθήσει διαλογική συζήτηση πάνω στο θέμα που ανέπτυξα.

Ελπίζω να μη σας κούρασα, σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.