Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Γρεβενών, στο πλαίσιο της κατασκευής του αυτοκινητοδρόμου Ε65 στην Περιφερειακή Ενότητα Γρεβενών, ολοκλήρωσε μια εξαιρετικά σημαντική ανασκαφική έρευνα στη θέση «Αιμιλιανός» (Εικ. 1). Η ανακάλυψη της νέας αυτής αρχαιολογικής θέσης και η ολοκλήρωση της έρευνας, προσθέτει νέα δεδομένα στη μελέτη της απώτερης και απώτατης προϊστορίας της ηπειρωτικής Ελλάδας, με ευρήματα που καλύπτουν μια εκτεταμένη χρονική περίοδο από την Παλαιολιθική έως και τη Νεολιθική/Χαλκολιθική.

Φως στην Κατώτερη Παλαιολιθική: Χειροπέλεκυς και Λιάνιστρα-Πυρήνες

Η έρευνα έφερε στο φως περισσότερα από 3.000 λίθινα τέχνεργα, κατασκευασμένα κυρίως σε πυριτολιθικά πετρώματα, χαλαζία και πετρώματα του οφιολιθικού συμπλέγματος. Τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα χρονολογούνται στην Παλαιολιθική Εποχή, Ανάμεσά τους εντοπίστηκαν πέντε πυρηνόμορφα τέχνεργα που χρονολογούνται στην απώτατη προϊστορία μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει ένας διαμορφωμένος χειροπέλεκυς σε κροκάλα χαλαζία, τυπικό εργαλείο της Αχελαίας πολιτισμικής φάσης (Εικ. 2 και 3).
Η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από την αμφίπλευρη, συμμετρική λάξευση (biface), υποδηλώνοντας εξελιγμένη τεχνική και προσχεδιασμό από τους πρώτους ανθρώπους. Αποτελεί μια από τις σημαντικότερες και πιο μακροχρόνιες πολιτισμικές και λιθοτεχνικές περιόδους της Κατώτερης Παλαιολιθικής Εποχής. Ξεκίνησε στην Αφρική πριν από περίπου 1,76 εκατομμύρια χρόνια και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη και την Ασία. Στην Ευρώπη, εμφανίζεται περίπου πριν από 900.000 χρόνια και διατηρήθηκε μέχρι περίπου 250.000-200.000 χρόνια πριν, όταν αντικαταστάθηκε σταδιακά από μεταγενέστερες τεχνολογίες όπως η Μουστέρια. Χαρακτηριστικό της εργαλείο είναι ο χειροπέλεκυς (handaxe). Πρόκειται για ένα μεγάλο, συμμετρικά λαξευμένο εργαλείο, επεξεργασμένο και στις δύο όψεις (αμφίπλευρη λάξευση ή biface), με διπλή συμμετρία και αμυγδαλόσχημη μορφή.
Τεχνολογική Καινοτομία: Η Αχελαία λιθοτεχνία σηματοδοτεί μια σημαντική τεχνολογική πρόοδο σε σχέση με την προγενέστερη, απλούστερη Ολντουβαία (Oldowan), που χαρακτηριζόταν κυρίως από αδρά πελεκημένες κροκάλες και φολίδες. Απαιτούσε μεγαλύτερη κινητική δεξιότητα και γνωστική ικανότητα από τον κατασκευαστή, καθώς οργάνωνε τη λάξευση συμμετρικά και με προκαθορισμένο σχέδιο (προσχεδιασμός μορφής). Το Αχελαίο (Acheulean) τεχνολογικό σύμπλεγμα συνδέεται κυρίως με τον Homo erectus (Όρθιο Άνθρωπο) και τον μεταγενέστερο Homo heidelbergensis (Άνθρωπο της Χαϊδελβέργης) στην Ευρώπη.
Ο εντοπισμός χειροπέλεκυ στην περιοχή του Αιμιλιανού, αποτελεί σπάνιο και κομβικό εύρημα για τον ελλαδικό χώρο. Μαζί με άλλα ευρήματα, όπως αυτά στα Ροδοδαφνίδια της Λέσβου, ενισχύει τις γνώσεις μας για την άφιξη των πρώτων ανθρωπίνων πληθυσμών στην Ελλάδα.
Τα υπόλοιπα πυρηνόμορφα αντικείμενα είναι λιάνιστρα-πυρήνες μονής ή διπλής όψης, διαμορφωμένες κροκάλες με βάση στο ένα τμήμα και κόψη στο αντιδιαμετρικό (Εικ. 4). Οι διαμορφωμένες αυτές κροκάλες, φτιαγμένες από σκληρές πρώτες ύλες, συναντώνται σε όλους τους πολιτισμούς της Κατώτερης, Μέσης και Ανώτερης Παλαιολιθικής Εποχής, επιβεβαιώνοντας τη διαχρονική χρήση του χώρου.

Διαχρονικό Πέρασμα και Κτηνοτροφία

Πέρα από την απώτατη προϊστορία, τα ευρήματα της Νεολιθικής/Χαλκολιθικής (περ. 4.500 π.Χ. – 3.000 π.Χ.), όπως η εξαιρετικής ποιότητας φολίδα ανανέωσης πυρήνα (Εικ. 5) από πυριτόλιθο της περιοχής της Σαμαρίνας η οποία μαρτυρεί προχωρημένη τεχνογνωσία στην κατεργασία του λίθου και ενδεχομένως εξειδικευμένες παραγωγικές πρακτικές, σε συνδυασμό με ενδείξεις βραχύβιας εγκατάστασης σε κοντινή περιοχή, υποδηλώνουν την πρώιμη εμφάνιση εποχιακής κινητικότητας στην Πίνδο. Η θέση Αιμιλιανός φαίνεται να εντάσσεται στον διαχρονικό άξονα μετακίνησης των κτηνοτρόφων, ο οποίος συνδέει τα θερινά βοσκοτόπια της με τα χειμαδιά της θεσσαλικής πεδιάδας.
Στο έργο, με επιβλέποντα τον Ιωάννη Μάνο αρχαιολόγο-παλαιοτεχνολόγο της ΕΦΑ Γρεβενών, εργάσθηκαν οι αρχαιολόγοι πεδίου Καλλιόπη Τσιάκου, Γεωργία Κέδρου, Έρη Θέμου, Μαρία Φωτιάδη και Αγγελική Αποστολίδου, η συντηρήτρια Δώρα Πουρνάρα και οι εργατοτεχνίτες Μενέλαος Ντόνας, Χρήστος Γκαραγκούνης, Χρήστος Τσιανάκας, Ιωάννης Καλαμπούκας, Ιωάννης Περήφανος, Νίκος Γούτας, Σοφία Πλεξίδα και Ιωάννης Καραγιάννης. Οφείλονται ευχαριστίες στις κυρίες Βαρβάρα Ευαγγελοπούλου και Στεργιανή Καραλιόλιου για τη διοικητική υποστήριξη και στους Ι. Βλασταρίδη, γεωλόγο–γεωτεχνικό (Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας) και Ντίνα Γκίκα (γεωλόγο/ Γεωπάρκο UNESCO Γρεβενών – Κοζάνης), που συνέβαλαν με τις ειδικές τους γνώσεις.
Ευχαριστίες οφείλονται ακόμη στην Ειδική Υπηρεσία Δημόσιων έργων Κατασκευής και Συντήρησης Συγκοινωνιακών Υποδομών του Υπουργείου Υποδομών και την εταιρία ΤΕΡΝΑ Α.Ε. για την αγαστή συνεργασία.

Εφορεία Αρχαιοτήτων Γρεβενών