Η δημιουργία του λεγόμενου Υπερταμείου (Ελληνική Εταιρεία Συμμετοχών και Περιουσίας Α.Ε. – ΕΕΣΥΠ) υπήρξε ένα από τα πιο καθοριστικά, αλλά και συμβολικά σημεία καμπής στη μεταμνημονιακή πορεία της χώρας. Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως η ΕΕΣΥΠ, θεσμοθετημένη με τον Νόμο 4389/2016, αποτέλεσε το τελικό στάδιο θεσμοποίησης της δημοσιονομικής επιτήρησης, με τη μορφή μιας διαρκούς, δομικής εποπτείας επί της δημόσιας περιουσίας.

Η ίδρυση της ΕΕΣΥΠ, επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ–ΑΝΕΛ ήταν μια πολιτική επιλογή. Αποτέλεσε υποχρέωση που απορρέει από το Τρίτο Μνημόνιο (Αύγουστος 2015), στο πλαίσιο του προγράμματος χρηματοδοτικής στήριξης της Ελλάδας από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας (ESM), την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την ΕΚΤ και το ΔΝΤ.

Οι δανειστές απαίτησαν τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ταμείου διαχείρισης δημόσιας περιουσίας, το οποίο θα λειτουργούσε εκτός της άμεσης κυβερνητικής επιρροής, ώστε να εξασφαλιστεί η «αποτελεσματική αξιοποίηση» των κρατικών περιουσιακών στοιχείων και να ενισχυθεί η αποπληρωμή του χρέους.

Η ελληνική κυβέρνηση τότε αποδέχθηκε τη δέσμευση και με τον Ν. 4389/2016 (ΦΕΚ Α’ 94/27.05.2016) συστάθηκε η ΕΕΣΥΠ, με διάρκεια ζωής 99 ετών – έως το 2115. Το ίδιο το εύρος του χρονικού ορίζοντα δείχνει τον βαθμό θεσμικής μόνιμης επιτήρησης που θεσπίστηκε.

Η ΕΕΣΥΠ είναι ανώνυμη εταιρεία του Δημοσίου αλλά νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου. Παρότι το Ελληνικό Δημόσιο είναι ο μοναδικός μέτοχος, το Υπερταμείο δεν τελεί υπό τον άμεσο έλεγχο της κυβέρνησης.

Η διοίκησή του καθορίζεται από ένα διπλό σύστημα εποπτείας:

Εποπτικό Συμβούλιο, με πέντε μέλη, από τα οποία δύο ορίζονται κατόπιν συμφωνίας με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς (Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ESM).

Διοικητικό Συμβούλιο, που διορίζεται από το Εποπτικό, και ασκεί την καθημερινή διαχείριση.

Η νομική και θεσμική αυτή διάρθρωση δημιουργεί ένα πλαίσιο «μεταβίβασης κυριαρχίας» υπό τον μανδύα της εταιρικής διακυβέρνησης. Οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να μεταβάλλουν αυθαίρετα τη σύνθεση των διοικήσεων των ΔΕΚΟ που υπάγονται στο Υπερταμείο χωρίς συνεννόηση και έγκριση, γεγονός που περιορίζει την άμεση πολιτική λογοδοσία.

Στην ΕΕΣΥΠ μεταφέρθηκαν ή εποπτεύονται μέσω θυγατρικών:

Το ΤΑΙΠΕΔ, υπεύθυνο για αποκρατικοποιήσεις.

Το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΤΧΣ).

Η Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου (ΕΤΑΔ), που κατέχει πάνω από 70.000 ακίνητα του Δημοσίου.

Και δεκάδες κρατικές επιχειρήσεις (ΔΕΚΟ), μεταξύ των οποίων:
ΕΛΤΑ, ΕΥΔΑΠ, ΕΥΑΘ, ΟΑΣΑ, ΟΣΥ, ΣΤΑΣΥ, ΚΑΘ, ΟΚΑΑ, ΔΕΗ (μέχρι την ιδιωτικοποίησή της) και άλλες.

Έτσι, μέσα σε μία δεκαετία, η σχεδόν ολότητα της ενεργού δημόσιας περιουσίας πέρασε σε έναν ενιαίο θεσμό με διακυβέρνηση μεικτής λογοδοσίας.

Το Υπερταμείο λειτουργεί με όρους εταιρικής αποτελεσματικότητας. Κάθε θυγατρική υποχρεούται να παρουσιάζει σχέδιο βιωσιμότητας, να παράγει μερίσματα και να ευθυγραμμίζεται με το στόχο του «ενεργητικού χαρτοφυλακίου».

Η λογική αυτή, αν και επιχειρηματικά θεμιτή, συγκρούεται με τη δημόσια αποστολή πολλών ΔΕΚΟ. Στην περίπτωση των ΕΛΤΑ, για παράδειγμα, η απαίτηση για κερδοφορία έρχεται σε αντίθεση με την υποχρέωση παροχής καθολικής ταχυδρομικής υπηρεσίας, ιδίως σε απομακρυσμένες περιοχές, όπου η δραστηριότητα είναι ζημιογόνα.

Αυτό δημιουργεί ένα νομικο-οικονομικό παράδοξο:

Το κράτος δεν μπορεί να επιδοτήσει ευθέως τα ΕΛΤΑ χωρίς να θεωρηθεί παράνομη κρατική ενίσχυση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (λόγω ανταγωνισμού) αλλά ταυτόχρονα οφείλει να διασφαλίσει την εξυπηρέτηση όλων των πολιτών.

Η μόνη λύση είναι να θεσπιστούν διαφανείς συμβάσεις αποζημίωσης για την παροχή καθολικής υπηρεσίας – κάτι που σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες έχει θεσμοθετηθεί αλλά στην Ελλάδα καθυστερεί.

Η μεταφορά του ελέγχου των ΔΕΚΟ στο Υπερταμείο έχει βαθιές πολιτικές συνέπειες.

Από τη μία, οι υποστηρικτές του θεσμού υποστηρίζουν ότι εξασφαλίζει διαφάνεια, επαγγελματική διαχείριση και μείωση πολιτικών παρεμβάσεων.
Από την άλλη, επικριτές —και όχι μόνο από την αντιπολίτευση— επισημαίνουν ότι το Υπερταμείο συνιστά δομική μετατόπιση της οικονομικής κυριαρχίας προς ένα σχήμα, όπου οι αποφάσεις για τη δημόσια περιουσία παύουν να λαμβάνονται αποκλειστικά από εθνικά όργανα.

Στην πράξη, η Ελλάδα έχει δημιουργήσει έναν «θεσμό υπό επιτήρηση», που αν και τυπικά ανήκει στο Δημόσιο, λειτουργεί με θεσμική αυτονομία και εξωτερική επιρροή.

Αυτό σημαίνει ότι η λογοδοσία δεν είναι άμεσα πολιτική αλλά τεχνοκρατική — μια συνθήκη που μεταφέρει τη δημόσια συζήτηση από το «ποιος αποφασίζει» στο «ποιος ελέγχει τον αποφασίζοντα».

Η οικονομική ορθολογικότητα του Υπερταμείου συχνά παραγνωρίζει τις κοινωνικές επιπτώσεις.

Η αναδιάρθρωση των ΕΛΤΑ, με κλείσιμο δεκάδων καταστημάτων, αφήνει χιλιάδες ηλικιωμένους και κατοίκους της περιφέρειας χωρίς άμεση πρόσβαση σε βασικές ταχυδρομικές και χρηματοοικονομικές υπηρεσίες.

Η κοινωνική πολιτική, όμως, δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από την οικονομική διοίκηση.

Εφόσον οι ΔΕΚΟ λειτουργούν υπό το Υπερταμείο, απαιτείται θεσμοθέτηση κοινωνικών αντισταθμιστικών μέτρων:

Εγγύηση καθολικής υπηρεσίας με κρατική αποζημίωση συμβατή με το δίκαιο της Ε.Ε.

Κινητές μονάδες ή «ΕΛΤΑ κατ’ οίκον» για ευάλωτες ομάδες.

Ειδική μέριμνα για το προσωπικό που πλήττεται από τις αναδιαρθρώσεις.

Η κοινωνική συνοχή δεν είναι παρακολούθημα των ισολογισμών — είναι προϋπόθεση για τη βιωσιμότητα της ίδιας της οικονομικής ανάπτυξης.

Το Υπερταμείο είναι προϊόν μιας ιστορικής συγκυρίας, αλλά παραμένει ενεργό θεσμικό εργαλείο που διαμορφώνει τη δημόσια πολιτική μέχρι σήμερα.
Η πολιτική πρόκληση για την Ελλάδα δεν είναι να το αρνηθεί ρητορικά, αλλά να το επανανοηματοδοτήσει – να το μετατρέψει από εργαλείο επιτήρησης σε μηχανισμό βιώσιμης διαχείρισης δημόσιου πλούτου με κοινωνικό αντίκρισμα.

Η δημοκρατική λογοδοσία δεν πρέπει να εξαντλείται στη νομιμότητα των πράξεων, αλλά να συμπεριλαμβάνει και τη δικαιοσύνη των αποτελεσμάτων.
Γιατί αν η οικονομία γίνει απολύτως «ανεξάρτητη» από την κοινωνία, τότε σύντομα θα πάψει να είναι και δίκαιη και σταθερή.

Δημήτρης Ι. Καραγιάννης

Πηγές:

Νόμος 4389/2016 (ΦΕΚ Α’ 94/27.05.2016)

Μνημόνιο Συνεννόησης Ελλάδας-ESM (Αύγουστος 2015)

ΕΕΣΥΠ-Ετήσιες Εκθέσεις και Καταστατικό

Ευρωπαϊκή Επιτροπή, DG Competition: State Aid Cases on Greek Postal Services

Εθνική Αρχή Διαφάνειας-Εκθέσεις για ΔΕΚΟ υπό ΕΕΣΥΠ