Γρεβενά 19-Αυγούστου 2018
Παρουσίαση: «Λευκώματος : Γρεβενά 1912-1940, φωτογραφικά ντοκουμέντα και τεκμήρια»
Έμεινα ενεός, έκθαμβος από την παρουσίαση του πρώτου λευκώματος του Βαγγέλη Νικόπουλου, με τίτλο: «Γρεβενά, 80 χρόνια φωτογραφίες 1895-1975». Ο όγκος των φωτογραφιών, η ιστορική τους ταξινόμηση και οι κατατοπιστικές, συνοδευτικές διευκρινήσεις στις τελευταίες σελίδες του, «χρειάζονται ώρες ατελείωτες και αταξινόμητο χρόνο», όπως επισήμανα τότε στην παρουσίαση του λευκώματος που έγινε στη Κοζάνη. Και έκλεισα την παρουσίαση μου με την διατύπωση, που εύλογα, λόγω του πρωτοποριακού έργου για την πόλη μας και τον Τόπο, θα διατύπωνε και ο ελάχιστα υποψιασμένος για τη συμπεριφορά της μνήμης… « πως η Μνημοσύνη , ευαρεστούμενη κράτησε μια θέση στο ανάκλιντρο της για τον ακάματο θεράποντα των πολύτιμων κυψελών της!…..

Παίρνοντας στα χέρια μου το δεύτερο λεύκωμα με τίτλο: Γρεβενά: Γρεβενά 1912-1940, φωτογραφικά ντοκουμέντα και τεκμήρια» έμεινα διπλά έκθαμβος από την τελειότητα της δημιουργίας!…
Σ’ αυτό το δεύτερο λεύκωμα, οι φωτογραφίες γίνονται πιο ομιλητικές!… πιο αποκαλυπτικές!… Οι απεικονίσεις των στιγμών, συρραμμένες με απαρέγκλιτη αλληλουχία και συνοδευόμενες με εύγλωττα, λόγια, θα έλεγα, κείμενα, καταθέτουν την πορεία του Τόπου και της πόλης των Γρεβενών, από την ημέρα της απελευθέρωσης από την Οθωμανοκρατία, 13 του Οκτώβρη 1912, μέχρι και το δυσοίωνο 1940.
Αυτή την κατάθεση των συρραμμένων στιγμών, έρχονται, ως ευπροσήγοροι συνήγοροι, πλείστα άλλα γραπτά τεκμήρια, που ενυπάρχουν στο λεύκωμα και προσθέτουν περισσότερες μαρτυρίες για την πορεία, προσδίδοντας ακόμη περισσότερο ρεαλισμό για την ατομική μας φαντασιακή ανάπλαση της κοινωνίας των Γρεβενών και της μετεξέλιξής της!….
Μια φωτοεξιστόρηση της πορείας του Τόπου, που είναι συνυφασμένη, με αριστοτεχνικό τρόπο, με το Πανελλαδικό πολιτικό, πολιτιστικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι.
Μια φωτοεξιστόρηση της πορείας όπου φαίνεται στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, η έκβαση της δυναμικής των πολιτικών, διαμόρφωσης των εθνικών κρατών, (Πόλεμοι, ανθρωποκτονίες, μετακινήσεις πληθυσμών, ξεριζωμός, προσφυγιά και μετανάστευση στην Αμερική πλείστων συμπατριωτών, όπως ο μακεδονομάχος Γιάννης Τριβένης που φιλοξενείται στο Λεύκωμα και η οικογένεια του εφοροδημογέροντα Χριστούλα Λαδά, του πρώτου προέδρου της Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας που ιδρύθηκε το 1876 με σκοπό την αναδιοργάνωση των σχολείων της επαρχίας Γρεβενών, που μετανάστευσε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου).
Μια φωτοκειμενογραφία, όπου φαίνεται να διεισδύει, ως συνέχεια, η αναχρονιστική οθωμανοκρατία, στις λειτουργίες του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους και ιδιαίτερα των νεοαπελευθερωμένων περιοχών, (τσιφλίκια, Έλληνες μπέηδες στη θέση των Οθωμανών μπέηδων, η δικαιοσύνη των πλουσίων, η δύναμη των «καρακόλ», μπαχτσίσι και ρουσφέτι). Και στον αντίποδα η αντεκδίκηση, η ληστοκρατία, η αποπνικτική ατμόσφαιρα για τους παραγωγούς και την επιβίωση τους (μπακαταραίοι κτηνοτρόφοι χωρίς καλύβα και αγρότες χωρίς καλλιεργήσιμη γη). Η αδίστακτη φορολογία και οι επιστρατεύσεις των νέων επιβαρύνουν ακόμη περισσότερο την οικογενειακή οικονομία και συμβαίνει πολλές οικογένειες με την επιστράτευση των ζώων τους να στερούνται και το ξεροκόμματο της ημέρας.

Θα πρέπει να δούμε, λίγο πριν, από τα χρόνια των φωτοεξιστορήσεων του λευκώματος, τις δύσκολες συνθήκες, όπου αρχίζει να κυοφορείται και δειλά- δειλά να ξεπροβάλλει η αστική δυναμικότητα στις οθωμανικές επαρχίες.
Από το 1856, στα πλαίσια του Τάντζιματ (εκσυγχρονισμού) της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με το Χατ-ι Χουμαγιούν (αυτοκρατορικό διάταγμα) δίνονται οι σχετικές ελευθερίες στους ραγιάδες. Οι οποίοι, αρχίζουν να αναδιοργανώνονται σε εθνικές ενότητες επιζητώντας ταυτόχρονα ζωτικούς χώρους για να επικρατήσουν μετά την διαφαινόμενη παρακμή της αυτοκρατορίας. Στοιχεία αυτοπροσδιορισμού της κάθε ενότητας ήταν: η γλώσσα, οι προφορικές ιστορικές αφηγήσεις, τα κοινά έθιμα και τα τραγούδια, οι παρεμβάσεις των πρόσφατα απελευθερωμένων κρατών και η προσδοκία καλύτερων συνθηκών επιβίωσης. Αυτή η αστική προωθητική δυναμική είναι πολύ έντονη στην περιοχή μας. «Στα Γρεβενά, υπήρχαν μια αλευροβιομηχανία με δύο γκάζια, ένα μεγάλο εργοστάσιο πυρότουβλων που λειτουργούσε με νερό και 5 μεγάλοι μύλοι…» όπως μας εξιστορεί ο Μπεκίρ Αγάς στα απομνημονεύματα του, που φιλοξενούνται στο λεύκωμα (τα οποία για πρώτη φορά δημοσιεύονται).

Έχουμε λοιπόν μια πρόωρη δυναμική ανάπτυξη της οικονομίας της περιοχής πολύ πριν την απελευθέρωση… Ο μύλος του Ανδρέα Μπούσιου, που είναι ο πιο σύγχρονος της εποχής του, τροφοδοτεί με άλευρα τον Τουρκικό στρατό και εξάγει το σιμιγδάλι στο Παρίσι και το Λονδίνο. Στο ίδιο ανταγωνιστικό πλαίσιο κινείται η αλευροβιομηχανία του Αναγνώστου και οι υπόλοιποι μύλοι!…. όπως και το εργοστάσιο των πυρότουβλων τροφοδοτεί με τα προϊόντα του μέχρι και την Κωνσταντινούπολη….
Στη στροφή λοιπόν του φιδωτού που μπαίνει από την Καλαμπάκα απλώνονται τα Γρεβενά. Τα Γρεβενά, των κάτασπρων σπιτιών που κατεβαίνουν κοπαδιαστά από τις ανηφοριές να ξεδιψάσουν στις όχθες του Γρεβενίτη, όπως φαίνονται από τις φωτογραφίες του Μαργαρίτη και των Μανάκια. Ένας άλλος φαντασιακός συνειρμός που πηγάζει από τις πιο πάνω φωτογραφίες είναι πως η πόλη, μοιάζει με ανοιχτό βιβλίο που η βάση του βρίσκεται στον Γρεβενίτη και οι κορυφές του αγγίζουν το Βαρόσι, τα αμπέλια, το οικοτροφείο, το νοσοκομείο και το στρατόπεδο του Καραχάλιου. Η νοητή κόκκινη κλωστή της μέσης του βιβλίου, μοιράζει τα Αμπέλια, περνάει από την πλατειά, το ρολόι και καταλήγει στη γέφυρα της Καλαμπάκας. Σ’ όποια κατεύθυνση κι αν πλανηθεί το μάτι μας θα συναντήσουμε τις πολυδαίδαλες γραμμώσεις των δρόμων της που οδηγούν στις ιστορικές γειτονιές του Μύλου του Μπούσιου, του Κούρβουλου, του Σελιού, του Αχίλλη, των Αλωνιών, του Ντουρούτ, των Τσακαλιών και του Μερά.
Η όλη εικόνα, σου δίνει την αίσθηση ότι η πόλη ήταν και είναι η αφέντρα της γύρω περιοχής!…
Από τον πανύψηλο Σμόλικα δυτικά μέχρι το Βόϊο και τον Μπούρινο ανατολικά, και νότια, από τα Χάσια μέχρι τα Καμβούνια απλώνεται η διοικητικής της αναφορικότητα!…. Είναι η καρδιά και ο διευθύνων νους, που με ένα ακτινωτό δίκτυο δρόμων έστελνε προς τα χωριά της επικράτειας της τις διοικητικές της ευθύνες και τα αστικά της προϊόντα και συγκέντρωνε την πρόσοδο των χωριών από την πρωτογενή παραγωγή.
Όλη αυτή η οικονομική κινητικότητα συνέβαλε άμεσα στην μεγιστοποίηση της αστικής παραγωγής και στην ανάπτυξη πλείστων αστικών επαγγελμάτων. Μια ανάπτυξη που μαζί με το άνεμο της απελευθέρωσης και το ρεύμα του φιλελευθερισμού που έφερνε ο Βενιζέλος, συνέβαλλε παράλληλα, στο σπάσιμο των συντηρητικών δομών, του αφέντη με τους παρακεντέδες του και τους αδικαίωτους ανθρώπους της παραγωγής, και παράλληλα στη διαμόρφωση φιλελεύθερων αντιλήψεων συμμετοχής στη διαχείριση των κοινοτικών πραγμάτων!.. Η πόλη, αστικοποιείται, η Δικαιοσύνη νομιμοποιείται και οι κάτοικοί της κατακτούν το δικαίωμα του πολίτη.
Με την απελευθέρωση, τα Γρεβενά είναι η πρώτη πόλη από τις απελευθερωμένες περιοχές όπου το ώριμο κλίμα των εμπόρων δημιουργεί την πρώτη συλλογική τους νομική υπόσταση, ιδρύεται ο Εμπορικός Σύλλογος Γρεβενών, ένα χρόνο σχεδόν, μετά από την απελευθέρωση το 1914. (Επισημαίνω πως είναι προϊόν της αστικής ωρίμανσης στα Γρεβενά) Το Πρώτο Διοικητικό συμβούλιο εκλέγει πρόεδρο τον Δημήτριο Μπούσιο. Θα αναφέρω, παρακάτω, τους προέδρους από το 1929 ως μια μικρή απόδοση τιμής σ’ αυτούς που έβαλαν το λιθαράκι για να λειτουργήσει η αγορά.
Η αγορά ως τόπος «Δούναι και λαβείν» είναι ο τόπος όπου συναλλάσσονται εμπορεύματα, κοινωνικοποιούνται ιδέες, χτίζονται όνειρα, πυροδοτούνται επιθυμίες…. Eίναι ο τόπος όπου σφυρηλατούνται οι αγωνίες για την υπεράσπιση της επιβίωσης. Εκεί όπου συγκροτείται η κοινωνική συνείδηση και καλλιεργείται η κοινωνική, συλλογική, συνεκτική αναζήτηση λύσης των κοινωνικών-οικονομικών προβλημάτων.
Ο δείκτης μιας προοδευμένης κοινωνίας φαίνεται από το χρόνο και την ποιότητα των συλλογικών δραστηριοτήτων που άνθισαν σ’ αυτήν. Εξάλλου κοινωνία, κατά κοινή διαπίστωση, είναι η συναινετική απόφαση για κοινή συμβίωση και κοινή αντιμετώπιση των προβλημάτων και των αναγκών.
Η κοινωνία έχει θεσμοποιήσει την λειτουργία της με τον παραμερισμό της εγωιστικής ατομο-κεντρικότητας, και με την ανάπτυξη της αλληλεγγύης, διαμορφώνοντας όρους και συνθήκες ένταξης και κοινωνικής επιβεβαίωσης του ατόμου.
Ο δείκτης της επιμέρους κοινωνίας των εμπόρων του Νομού Γρεβενών είναι ιστορικά τοποθετημένος στις κορυφές της πολιτισμικής προοδευτικότητας. Kαι τούτο γιατί οι ιδέες της κοινωνικότητας, της συλλογικής αντιμετώπισης, της συνεκτικότητας βρισκόταν σε κυοφορία, μέσα στο ’’λυκόφως’’ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και αμέσως, με το ’’λυκαυγές’’ της λευτεριάς του τόπου, έχουμε την καταστατική τους αναγνώριση.
Πρόεδρος εξελέχθει 1929 ο Νικόλαος Σιώζιος
1932 Ο Θεόδωρος Κίτσιος
1936 ο Αλέξανδρος Παπανικολάου
1937 ο Δημήτριος Κανιστράς
1937 ο Αλέξης Ζγώνης
Δεν μου επιτρέπει ο χρόνος να κάνω περισσότερες αναφορές. Θα χρειαζόταν ώρες πολλές για να μπούμε στην εξακτίνωση των πληροφοριών που μας στέλνει κάθε φωτογραφία ξεχωριστά!…. όπως η κατασκευή του όμορφου, αρχιτεκτονικά, 1ου Δημοτικού Σχολείου, όπου φιλοξενείται η σημερινή έκθεση. Το όμορφο Δημοτικό Σχολείο στο Σπήλαιο, στην Κρανιά αλλά και σ’ όλα τα χωριά των Γρεβενών, κτίζονται αυτή την εποχή.
Οργανωμένη κοινωνία πολιτών, Δημοκρατία, με τις αντιθέσεις της και την επιμορφωτική της επίδραση, στις συνειδήσεις των πολιτών!… Δημοκρατία που οδηγεί στην αναζήτηση της ισότητας των πολιτών απέναντι στην Πολιτεία και τους πολιτειακούς θεσμούς. Δημοκρατία που στο πρώτο της σκαλοπάτι θα έπρεπε να καταργήσει τις πελατειακές σχέσεις!…
¨Όπως όλοι γνωρίζουμε, αυτά τα δικαιώματα της ισότητας, ηχούσαν παράταιρα στα αυτιά της Συντηρητικής Μοναρχίας και ως εκ τούτου οδήγησε σε παραίτηση τη νόμιμη εκλεγμένη κυβέρνηση του Βενιζέλου. Οι Άγγλο –γάλλοι καταλαμβάνουν την Βόρεια Ελλάδα ενόψει της σύρραξης του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου και ο Βενιζέλος σχηματίζει κυβέρνηση στη Βόρεια Ελλάδα…. Η φωτογραφία των Αφρικανών είναι πιστικό τεκμήριο της περιόδου κατοχής της πόλης από τα Γαλλικά στρατεύματα!…
Επισημαίνουμε τη γελοιότητα του τρόπου αντιμετώπισης του ληστρικού προβλήματος από τα παλαιά προ-βενιζελικά κόμματα. Έφταναν οι πολιτευτές να έχουν ως κομματάρχες τους ληστές. Ο Βενιζέλος με την πολιτική του έβαλλε τέλος στο φαινόμενο της ληστοκρατίας και απελευθέρωσε τους δρόμους διακίνησης των προϊόντων και των υπηρεσιών του κράτους (Φωτογραφία της αποκομμένης κεφαλής του ληστή Μπαλντέμη και η εξιστόρηση της δολοφονίας του ληστή Περικλή Παπαγεωργίου είναι μαύρα ενθυμήματα της βίαιης εποχής.)…
Στα Γρεβενά, η άφιξη και εγκατάσταση των προσφύγων, από τον Ελληνισμό της Ανατολής, και η γρήγορη παραγωγική τους ενσωμάτωση, πολλαπλασιάζει την οικονομία της περιοχής. Και ταυτόχρονα έχουμε τον πολλαπλασιασμό και των αστικών επαγγελμάτων
Η αστική τάξη είναι φορέας της Ελευθερίας και ως εκ τούτου και της Δημοκρατίας!… Δεν θα μπούμε στον κόπο να σταθούμε και να εξιστορήσουμε τις περιόδους της οπισθοδρόμησης των δύο δικτατοριών του Πάγκαλου και του Μεταξά… Ίσως χρειάζονται και στοιχεία σ’ ένα λεύκωμα και από τα αρχεία των Δικαστηρίων και της στρατοχωροφυλακής, η από τις οργανώσεις των πραιτοριανών…
Το ρολόι του Χρόνου, σ’ έναν τόπο, είναι χωρίς δείκτες όταν δεν υπάρχουν αποτυπώματα, και έτσι έχουμε τον άχρονο η τον κενό χρόνο που δεν μπορούμε να τον ονοματίσουμε. Όσο όμως, πιο έντονα είναι τα αποτυπώματά του τόσο περισσότερο διευρύνονται οι διαστάσεις του Χρόνου.
Και εκεί που το φαιόχρωμο σεντόνι της μνήμης ανέμιζε ανάλαφρα χωρίς βάρος στους αμνήμονες ανέμους άρχισε να γεμίζει από εικόνες, από παραστάσεις ζωής, από πληθώρα συμβάντων. Να παραμερίζει το φαιόχρωμο και να ζωντανεύουν οι δρόμοι, τα κτίρια και τα πρόσωπα του χτες, στις ίδιες όχθες του ποταμού και στην ίδια ματιά των οριζόντων, όπου διάγουμε τη ζωή μας οι σημερινοί Γρεβενιώτες.
Το αγαπημένο λήμμα στο λεξικό του δημιουργού είναι η λέξη «ομορφιά». Την αναζήτησε στα ερείπια, στις αραχνιασμένες αποθήκες, στα αποξεχασμένα σεντούκια, στα περιττά και στα ασήμαντα της καθημερινής σχόλης, αλλά και στις δημοπρασίες, όπου εμπορεύονται την αξία της μνήμης!…και τη διαμόρφωσε, την αποθανάτισε την αποθέωσε φτιάχνοντας για αυτήν την πιο όμορφη στέγη, αυτό το όμορφο από κάθε πλευρά Λεύκωμα!
Μια στέγη, που βάζει τον ψυχισμό μας, σε μια διαδικασία περίσκεψης και ευγενούς άμιλλας, που μας γεμίζει από ευθύνη να συνταιριάσουμε τα βήματα μας στην προκλητική ποιότητα του εκκεντρικού κοντραμπατζή στη μιζέρια και στον εφησυχασμό της ήσσονος προσπάθειας. …..
Είναι κάποια έργα σπάνια, κάποιες δημιουργίες μοναδικές, που όταν τα θωρείς με επίγνωση τα βλέπεις να ανασαίνουν, που όταν τα αγγίξεις θροΐζουν και άμα προσπαθήσεις να τα εγκολπωθείς σε πλημμυρίζουν. Λένε πως κλείνουν τον ανασασμό και τον ψυχισμό του δημιουργού. Λένε πως είναι φτιαγμένα από απαράμιλλη αγάπη και ως εκ τούτου εξακτινώνουν αγάπη. Μια αγάπη για τον Τόπο και τους ανθρώπους!… Μια αγάπη για την Ιστορία και τις ψηφίδες που δομούν τη σκέψη!… Μια αγάπη που, με την θωπεία του δημιουργού, γίνεται φως στα πυκνά σκοτάδια της λήθης και πυροδοτεί τη δύναμη και τη γνώση, για να γεμίσει με ανθοφορία η μικρή αυλή της ιστορικής μας αυτογνωσίας!…
Οδοιπόρος σε πορεία άγνωστη
με βράχους και αναχώματα σε κάθε βήμα…
Συνάντησα έναν φίλο, που πήγαινε, με δρασκελιά από γίγαντα,
σ’ αντίθετη πορεία!…
“Φίλε”, με φώναξε, “αν δεν μπεις στο παρελθόν, δεν μπορείς να ανοίξεις δρόμους στο παρόν”!
Κράτησα τη συμβουλή του και τον ακολουθώ… το δρόμο για να βρω , που οδηγεί στην πιο γλυκιά κυψέλη, που έχει στα σωθικά της το παγωμένο μέλι!….

Ζαγκανίκας Σίμος