ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

Είδαμε ότι στους ημικυκλικούς ασημοσουγιάδες οι λαϊκοί μάστορες ακολούθησαν κάποια χαρακτηριστικά, κυρίως στη λαβή ίσως και στη λάμα, εις βάρος της εργονομίας. Παρατηρήσαμε επίσης ότι οι διαφορές μεταξύ των εργαστηρίων δεν ήταν τόσο έντονες και ότι ο ασημοσουγιάς ακολούθησε μία σταθερή τυπολογία στο σχεδιασμό με μικρές αποκλίσεις. Αυτό όμως δεν συνέβη με τον κεράτινο ημικυκλικό σουγιά (πλέον θα αναφέρεται ως κεράτινος σουγιάς).Να διευκρινίσουμε για άλλη μία φορά ότι το κέρατο δεν ήταν το αποκλειστικό υλικό της λαβής αλλά σίγουρα επικράτησε κατά κράτος. Είπαμε ότι ο σουγιάς χρησιμοποιήθηκε από τους ξωμάχους και τους κτηνοτρόφους. Στην περιοχή των Γρεβενών εκτός του σουγιά οι κτηνοτρόφοι έφεραν μαζί τους στην ύπαιθρο τσεκούρι, σε αντίθεση με άλλες περιοχές που είχαν και άλλα μαχαίρια ή μικρά χατζάρια 1). Αυτό καθιστά τον σουγιά το βασικό μαχαίρι εργασίας. Με αυτό έπρεπε να πελεκήσει κάποιο ξύλο, να κόψει κάτι ή και να σφάξει κάποιο ζώο στο ύπαιθρο αν χρειαζόταν. Αυτό επέβαλλε το μαχαίρι να έχει τέτοιο σχεδιασμό στη λαβή και στη λάμα που να μπορούσε να ανταποκριθεί σε πλήθος αναγκών. Ξεκινώντας από τη λαβή πρέπει να έχει μήκος τουλάχιστον 10 εκατοστά. Η λαβή ορίζει και το μήκος της λάμας, αφού αυτή είναι που δέχεται τη λάμα. Αντίστοιχα πρέπει να έχει το κατάλληλο πλάτος και πάχος για να είναι άνετο στο πιάσιμο. Τώρα η λάμα και αυτή θα πρέπει να έχει σχεδιαστεί έτσι που να προσφέρει διάτρηση( τρύπημα δέρματος), κόψη σε ευθεία κίνηση (πελέκημα ξύλου) και κόψη με καμπύλη κίνηση (γδάρσιμο ζώου). Οι ενέργειες αυτές κανονικά επιτελούνται από διαφορετικά μαχαίρια στο σπίτι ή στο εργαστήρι. Αυτόματα καταλαβαίνουμε ότι ο ασημοσουγιάς δεν καλύπτει όλες αυτές τις ανάγκες. Ο κεράτινος σουγιάς λοιπόν αποτέλεσε ένα πολυεργαλείο. Παρ΄όλα αυτά στα πολυπολιτισμικά Βαλκάνια ο σχεδιασμός του διαφοροποιήθηκε από τόπο σε τόπο. Αυτό οφείλεται και σε κατά τόπους σημαντικά εργαστήρια που επηρέασαν και τους περιπλανώμενους συχνά σιδεράδες που κατασκεύαζαν εκτός των μαχαιριών κυρίως αγροτικά σιδερένια εργαλεία. Στην ευρύτερη περιοχή μας γνωστές είναι κυρίως δύο πόλεις με συντεχνίες μαχαιροποιών: τα Ιωάννινα και το Άργος Ορεστικό. Το Άργος Ορεστικό (Χρούπιστα) έχει και γειτονιά που μέχρι σήμερα ονομάζεται “Μαχαιράδικα” αλλά πλέον δεν έχει μαχαιροποιούς 2). Στα καμίνια της Χρούπιστας που έκαιγαν κάρβουνο από κάστανο κατασκευάζονταν εκτός των άλλων μαχαιριών και οι σουγιάδες με κέρατο, οι οποίοι διοχετεύονταν και στην περιοχή μας. Η τέχνη αυτή μεταφυτεύτηκε στο Άργος Ορεστικό μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης (πόλης Δυτικά της Κορυτσάς που γνώρισε μεγάλη άνθηση το 18ο αι.) το 1769 και 1789. Εδώ να αναφέρουμε ότι οι συγκεκριμένοι τεχνίτες ήταν εξειδικευμένοι μαχαιροποιοί και όχι απλώς σιδεράδες οι οποίοι δημιουργούσαν εξαιρετικούς σουγιάδες εικόνα 1).

Εικόνα 1. Σουγιάς με λαβή κέρατο από την Χρούπιστα.Αρχείο Γ. Σαρρή

Το δεύτερο κέντρο μαχαιροποιίας είναι τα Ιωάννινα όπου και εκεί υπήρχε περιοχή με μαχαιράδικα. Συγκεκριμένα στο τρίγωνο μεταξύ των οδών Αβέρωφ, Ανεξαρτησίας και Ζάππα 3). Στα Ιωάννινα έχει μείνει ένας κυρίως κατασκευαστής, ο οποίος μέχρι και σήμερα κατασκευάζει σουγιάδες με πλαστική λαβή όμως εικόνα 2).

Εικόνα 2. Σύγχρονοι σουγιάδες από τα Ιωάννινα.

Εκτός από αυτά τα δύο σημαντικά κέντρα, όπου παράγονταν κάθε είδους μαχαίρια αλλά και σουγιάδες υπήρχαν και μεμονωμένοι τεχνίτες σε διάφορες περιοχές που κατασκεύαζαν κεράτινους σουγιάδες. Ένας Γρεβενιώτης τεχνίτης ήταν ο Νίκος Μπέλτσιος ο οποίος έζησε στις αρχές του προηγούμενο αιώνα ( η έρευνα βέβαια συνεχίζεται) του οποίου είχα την τύχη να εξετάσω από κοντά ένα σουγιά του εικόνα 3 και να βρω ένα άλλο στο διαδίκτυο εικόνα 4).

Εικόνα 3) Σουγιάς Κατασκευής Νικολάου Μπέλτσιου. Αρχείο Μπ. Ταταρίδη

Εικόνα 4. Σουγιάς Ν. Μπέλτσιου από δημοπρασία στο διαδίκτυο https://auctionet.com/sv/1451987-fallkniv-1800-tal ανακτήθηκε από το διαδίκτυο στις 01/04/2025.

Σύμφωνα με τις πληροφορίες του Μπάμπη Ταταρίδη το σχέδιο στην λάμα με τις έξι τελίτσες και τις δύο γραμμές αποτελούσε την υπογραφή του μάστορα. Φανταστείτε λοιπόν, όταν ανακάλυψα τον σουγιά της εικόνας 4 σε δημοπρασία Σουηδικής ιστοσελίδας που δυστυχώς είχε λήξει,την χαρά και την έκπληξη μου. Ελλείψει άλλων στοιχείων μπορούμε να εικάσουμε ότι πιθανόν πουλήθηκε από κάτοικο της Σουηδίας.

Τέλος ένα άλλος σίγουρα Ελληνικής κατασκευής σουγιάς είναι αυτός που ανακάλυψα στις σελίδες του Imperial World Museum. Εκεί το έκθεμα με αριθμό EPH 6286 είναι ένας σουγιάς από την Κατερίνη με ξύλινη όμως λαβή σύμφωνα με τα στοιχεία του Μουσείου, εικόνα 5).

Εικόνα 5. Σουγιάς από την Κατερίνη, Imperial World Museum https://www.iwm.org.uk/collections/item/object/30086262

Η έρευνα συνεχίζεται σε τοπικό επίπεδο και πιστεύω σύντομα να έχω και άλλες πληροφορίες. Είδαμε ότι τεχνίτες αλλά και δείγματα του κεράτινου σουγιά ταξίδεψαν δεκάδες εκατοντάδες χιλιόμετρα. Άλλη λοιπόν μία ιστορία τεχνιτών που πιθανόν έφυγαν από τη Μοσχόπολη και εγκαταστάθηκαν εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά είναι αυτή των μαχαιροποιών της Bursa στην Τουρκία. H Brusa, Προύσα, είναι πόλη της Βιθυνίας στην Τουρκία. Σύμφωνα με το Τουρκικό Υπουργείο Πολιτισμού η μαχαιροποιία στην Προύσα αναπτύχθηκε μετά τον Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο του 1877-1878 από βαλκάνιους μετανάστες4). Τεχνίτες λοιπόν της Προύσας κατασκευάζουν ακόμη και σήμερα ένα κεράτινο σουγιά που ονομάζεται Arnavut Çakısı που μεταφράζεται Αλβανικός σουγιάς και έχει λαβή κέρατο εικόνες 6 και 7

Εικόνα 6 . Αρβανίτικος σουγιάς Προύσας.

Εικόνα 7. Σουγιάς Προύσα όπου φαίνεται η απόληξη της λάμας στην μεριά της λαβής.

Εντύπωση προκαλεί ότι, όπως στα μαχαιράδικα της Χρούπιστας, έτσι και στης Προύσας οι τεχνίτες χρησιμοποιούν κάρβουνο από καστανιά, στο οποίο αποδίδουν τις εξαιρετικές ιδιότητες του σουγιά της Προύσας 5). Εκτός βέβαια από τον Αλβανικό σουγιά της Προύσας οι Τούρκοι κατασκευάζουν και ένα άλλο σουγιά που τον αποκαλούν Çoban Çakı δηλαδή σουγιά του βοσκού εικόνα 8).

 

Εικόνα 8. Σουγιάς βοσκού Τουρκίας.

Πέρα από την Τουρκία όπου βλέπουμε να υπάρχει ο κεράτινος σουγιάς κυρίως με την ονομασία του βοσκού, του τζιομπάνου δηλαδή, με την ίδια ονομασία τον συναντάμε και στην Βουλγαρία εικόνα 9.

Εικόνα 9. Βουλγάρικος σουγιάς λαβή από ξύλο.

Εικόνα 10. Βουλγάρικος σουγιάς. Λεπτομέρεια της λεπίδας.Βλέπουμε το πίσω μέρος κυρίως.
Συνέχεια έχει ο κεράτινος σουγιάς Σερβίας 6) όπου και εκεί η τέχνη της μαχαιροποιίας φθίνει εικόνα 11).

Εικόνα 11. Σύγχρονοι Σερβικοί Σουγιάδες από την πόλη Zaječara κοντά στη Βουλγαρία.

Εικόνα 12. Παλιός Σερβικός σουγιά λαβή κέρατο.Η αποόληξη της λάμας στο πίσω μέρος είναι όμοια με αυτή των σουγιάδων της Προύσας (οριζόντια στη λάμα κυκλική απόληξη με οπή).

Εικόνα 13. Παλιός Σερβικός σουγιάς.

Τέλος η περιήγησή μας θα τελειώσει με την Βοσνία Εζεργοβίνη, όπου υπήρχε από την εποχή της Τουρκοκρατίας σπουδαία παράδοση μαχαιροποιίας, εικόνες 14, 15 και 16.

Εικόνα 14. Παλιός Βοσνιακός σουγιάς.

Εικόνα 15. Παλιοί Βοσνιακοί σουγιάδες.

Εικόνα 16. Βοσνιακός σουγιάς. Έντονη κλίση της λαβής στο πίσω μέρος, όπου δημιουργείται γωνία. “Απότομο” τελείωμα στη λαβή. Απότομη πτώση από την ευθεία γραμμή της λάμας στη ράχη.

Αφού παραθέσαμε αντιπροσωπευτικά δείγματα από κάθε μία χώρα των Βαλκανίων και της Τουρκίας θα προσπαθήσουμε να καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα, ώστε να δώσουμε μία τυπολογία του Ελληνικού παραδοσιακού ημικυκλικού σουγιά εργασίας με λαβή από κέρατο. Όπως έχουμε αναφέρει και αλλού η εξαγωγή συμπερασμάτων με τη μελέτη τόσο λίγων δειγμάτων εξ ορισμού ενέχει τον κίνδυνο σοβαρού ατοπήματος. Θα προσπαθήσω όμως ή καλύτερα θα τολμήσω να διατυπώσω κάποιες σκέψεις για τον Ελληνικό κεράτινο σουγιά. Αρχικά όσον αφορά τη λαβή είδαμε ότι ξεκινώντας από το μέρος, όπου συνδέεται η λάμα, το πλάτος της μειώνεται σταδιακά κυρίως από τη στιγμή που δημιουργείται η κλίση του ουραίου τμήματος. Ο σχεδιασμός της λαβής δεν περιέχει ακραίες μεταπτώσεις γωνιών διατηρώντας αρκετό πλάτος για το μέρος της λαβής που κρατά η παλάμη του χεριού καθιστώντας το μαχαίρι λειτουργικό. Η ουρά της λαβής καταλήγει σε κεφάλι δράκου (υπάρχει και η τοπική ονομασία Λάμια = μυθολογικού τέρατος) το οποίο δημιουργείται με δύο-τρεις αδρές γραμμές. Ο δράκος είναι χαρακτηριστικό μοτίβο του ασημοσουγιά. Η μία γραμμή-εσοχή δημιουργείται λίγο πριν το τέλος της ράχης του μαχαιριού οριοθετώντας το κεφάλι και τα αυτιά του δράκου. Διατρέχει όλη την ράχη. Η δεύτερη στο πίσω μέρος της ουράς της λαβής που απεικονίζει το στόμα. Δημιουργείται ένθεν και ένθεν της ουράς. Η τρίτη που δεν υπάρχει πάντα μπορεί να βρίσκεται κάτω από αυτή του στόματος. Και αυτή ένθεν και ένθεν. Παρότι οι λαβές κάποιων Βαλκανικών σουγιάδων είναι όμοιες με αυτές του Ελληνικού (εξαίρεση αποτελεί ο Βουλγαρικός και ένας τύπος του Βοσνιακού) παρατηρούμε ότι το χαρακτηριστικό τελείωμα του Ελληνικού σουγιά με κεφάλι δράκου δεν υπάρχει σε κανένα άλλο Βαλκανικό σουγιά ( τον βρίσκουμε ακόμη και στη πλαστική βιομηχανοποιημένη λαβή του σύγχρονου Γιαννιώτικου σουγιά).Επίσης στην κεφαλή της λαβής μπορεί να υπάρχει κάθετη εγχάρακτη γραμμή (δίπλα στο πριτσίνι) που και αυτή δεν συναντάται σε άλλο δείγμα. Όσον αφορά τη λάμα μπορούμε να πούμε ότι στο σημείο, όπου συνδέεται με την λαβή, εξέχει στη ράχη της σε ημικυκλικό σχήμα με οπή για τον κρίκο και στο πίσω μέρος της, προς την λαβή, δημιουργείται μικρή απόληξη-εξοχή σαν καρφί που βοηθά, όταν ο σουγιάς είναι ανοιχτός, να προβάλλει η λάμα περισσότερη αντίσταση ακουμπώντας στη λαβή. Επίσης αποτελεί και ασφάλεια για να μην κλείνει ο σουγιάς όταν είναι ανοιχτός. Όταν είναι ανοιχτός με την κόψη προς τα έξω την εξοχή αυτή καλύπτει ο αντίχειρας. Όταν ο σουγιάς πιάνεται με την λάμα προς το σώμα του χειριστή του, την εξοχή καλύπτει ο δείκτης. Παρ’ ότι στους περισσότερους Βαλκανικούς σουγιάδες υπάρχει η ημικυκλική κατασκευή για τον κρίκο, σε κανέναν δεν υπάρχει η πίσω εξοχή-απόληξη. Τέλος για το σχήμα της λάμας δεν μπορούμε να διατυπώσουμε κάποια παρατήρηση που να οδηγεί σε κάποια κατηγοριοποίηση. Φαίνεται μόνο ότι ο σουγιάς του Μπέλτσιου και της Χρούπιστας μοιάζουν αρκετά προς την τυπολογία της λάμας. Περαιτέρω μελέτης χρήζουν τα σχέδια στη λάμα και τυχόν υπογραφές μαστόρων τύπου Ν. Μπέλτσιου. Μπορούμε π.χ. να παρατηρήσουμε ένα λουλουδάκι στη λάμα του σουγιά της Χρούπιστας της εικονας 1 και ένα ολόϊδιο στον πάνω σουγιά της εικόνας 17, το οποίο είναι η υπογραφή του μάστορα.

Εικόνα 17. Φωτογραφία από Ρώσικο Blog. Δεν αναφέρεται προέλευση. Αναγνωρίζονται κατά την άποψη μου ως Ελληνικής κατασκευής. Τυπολογία λάμας που παραπέμπει σε ασημοσουγιά -απόληξη μετά την οπή . Ουραίο στην λαβή με δράκο στον πάνω και με δύο εγχάρακτους κύκλους στον κάτω-χαρακτηριστικό που πρώτη φορά βλέπω.

Πριν κλείσω αυτήν μου την εργασία και ενώ η έρευνα μου συνεχίζεται, να αναφέρω ότι παραπλήσιας τυπολογίας κεράτινο σουγιά συναντάμε και στην Ιταλία στην Γαλλία, στην Κορσική και στην Ισπανία. Πρέπει να ομολογήσω ότι πέρα από την προσωπική μου συλλογή κάποιων λίγων κεράτινων σουγιάδων δεν είχα τη δυνατότητα να εξετάσω πολλά δείγματα από κοντά. Επίσης η πρόσβαση μου στην έτσι και αλλιώς μικρή βιβλιογραφία ήταν και αυτή περιορισμένη-αναζητώ γνωστό στην Γερμανία για πρόσβαση σε βιβλιοθήκη.

Εικόνα 18. Δύο σουγιάδες από αγγελία στο ebay. Ο Αμερικανός πωλητής αγνοεί την προέλευση τους. Κατά την άποψη μου ο δεξιός είναι Ελληνικής κατασκευής και ο αριστερός Σερβικής ή Τουρκικής.

Η έρευνα μου έγινε μέσω διαδικτύου -οι ιστοσελίδες προσπελάστηκαν τον Απρίλιο του 2025-και οι φωτογραφίες που χρησιμοποιώ είναι από εκεί, χωρίς να θέλω να καταχραστώ τυχόν πνευματικά τους δικαιώματα. Για οποιοδήποτε θέμα, επισημάνσεις, παράπονα, φωτογραφίες και πληροφορίες από κάποιο οικογενειακό κεράτινο σουγιά παρακαλώ επικοινωνήστε μαζί μου στο email: klonarasteo@gmail.com

 

Η έρευνα συνεχίζεται…
Κλωνάρας Θόδωρος,
συγγραφέας του βιβλίου:
Πνευματικά Ήρωνος Αλεξανδρέως
Γρεβενά, Απρίλιος 2025
Βιβλιογραφία.
1) Σταμούλης Μ., Άνθρωποι και έργα των χεριών σήμερα, Ο μαχαιροποιός Π. Ρηγάλος και τα λευκαδίτικα μαχαίρια του στο χωριό Καραϊσκάκης Αιτωλοακαρνανίας, Ιωάννινα 2011, σελ.32-33.
2) Τα μαχαιράδικα της Χρούπιστας https://sentra.com.gr/ta-machairadika-tis-chroypistas-oi-soygiade-ti-kastoria/
3) Σταμούλης Μ., σελ.50.
4) https://bursa.ktb.gov.tr/EN-207626/bursa-knives.html
5) https://www.youtube.com/watch?v=loDrQ-6c3bs στο 11 λεπτό ο μαχαιροποιός Mulazim Gulsen αποδίδει την εξαιρετική ποιότητα των λαμών στην κατεργασία τους με κάρβουνο καστανιάς.
6) https://www.danas.rs/vesti/drustvo/ovakvih-nozeva-nema-vise-kada-odem-nece-imati-ko-da-nastavi-tradiciju-ispovest-zajecarca-koji-u-rukama-ima-tajnu-starog-zanata/