Τα Γρεβενά είναι γνωστά από τους βυζαντινούς χρόνους, μέσα 11ου αι., ως έδρα επισκοπής και «πόλις αξία λόγου», ενώ η δραστηριότητα της πόλης συνδέεται με τον ευρύτερο χώρο που εκτείνεται από τη Θεσσαλία ως την Ήπειρο και από την Αλβανία μέχρι το κράτος των Σκοπίων όπου βρίσκεται σήμερα η πόλη της Αχρίδας, άλλοτε έδρα της Αρχιεπισκοπής Α΄ Ιουστινιανής όπου και ανήκαν εκκλησιαστικά. 
Μετά την κατάκτηση της περιοχής από …

τους Τούρκους, η πόλη αφανίζεται για μεγάλο χρονικό διάστημα. Το όνομα Γρεβενά πλέον ήταν δηλωτικό μόνο της επαρχίας – εκκλησιαστικής επισκοπής. Επανεμφανίζεται στη συνέχεια, στη θέση που σήμερα γνωρίζουμε ως το σπουδαιότερο, διοικητικό – οικονομικό και όχι μόνο, κέντρο της περιοχής.  

Επιχειρώντας μια διαδρομή στο παρελθόν, με βάση την ιστορική και οικιστική εξέλιξη της περιοχής, θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε τις άγνωστες πτυχές της ιστορίας για να κατανοήσουμε το ρόλο της πόλης των Γρεβενών στο χώρο και το χρόνο.

        Η επαρχία των Γρεβενών υπήρξε πάντοτε στρατηγικό σταυροδρόμι από και προς τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη ΒΔ Θεσσαλία και νότια Αλβανία, ενώ τα Γρεβενά ήταν η πρώτη σημαντική πόλη στα όρια Ηπείρου – Μακεδονίας και η θέση τους είχε σημαντική στρατηγική και εμπορική σημασία. Στο διάβα της ιστορίας κι ανάλογα με την ιστορική συγκυρία, πολλοί οικισμοί αναπτύχθηκαν πάνω ή κοντά σε οδικές αρτηρίες, γνωρίζοντας, άλλοτε, μεγάλη ακμή κι άλλοτε τον αφανισμό. Από τα Ρωμαϊκά, τουλάχιστον, χρόνια την περιοχή διέσχιζαν, ως παρακλάδια της τότε Εγνατίας Οδού, διάφοροι οδικοί άξονες και υπήρξε γνωστή ως η κύρια οδική σύνδεση της Μακεδονίας με την Ήπειρο, αναδεικνύοντας έτσι το στρατηγικό της ρόλο πάνω στον δρόμο της Πίνδου και υπαγορεύοντας τη θέση δημιουργίας κάποιου σπουδαίου οικισμού στο σημείο τομής των στρατιωτικών και εμπορικών διαδρομών. Κάτω από αυτό το πρίσμα θα πρέπει κάποιος να ανατρέξει στην ιστορία και ν’ αναζητήσει το παρελθόν της σημερινής πόλης.

Τα Γρεβενά άσχετα με τα ονόματα και τις θέσεις που διαδοχικά ίσως άλλαξαν μέσα στους αιώνες αποτελούν μαζί με την Καστοριά και τα Σέρβια τις παλαιότερες πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας, από την εποχή τουλάχιστον του Βυζαντίου.
Για να κατανοήσει κάποιος την οικιστική τους διαδρομή, θα πρέπει να λάβει υπ’ υπόψη του, την χρονική συγκυρία, το περιβάλλον της εποχής, καθώς και τα δρομολόγια που οι καιροί επέβαλαν. Έτσι, με βάση τα παραπάνω, τα Γρεβενά αποτελούν ένα ιδιαίτερο οικιστικό πρόβλημα καθώς δεν βρισκόταν πάντα στη σημερινή θέση αλλά, ανάλογα με τη συγκυρία, γνώριζαν περιόδους ακμής αλλά και μακροχρόνιες περιόδους αφάνειας, μέχρι οι συνθήκες να επιτρέψουν την αναγέννησή τους.

Μέχρι πρόσφατα ήταν αποδεκτό από τους μελετητές της τοπικής ιστορίας ότι τα σημερινά Γρεβενά είναι συνέχεια της βυζαντινής πόλης που μετά την τουρκική κατάκτηση και τη μετατροπή του μητροπολιτικού ναού της Αγίας Παρασκευής σε τζαμί, οι χριστιανοί κάτοικοι με το μητροπολίτη κατέφυγαν στο Βαρόσι. Όλα αυτά δεν έχουν σχέση με τα πραγματικά δεδομένα, αλλά ήταν μια λογικοφανής προσπάθεια να συνδεθεί το χθες με το σήμερα.  
Στο σημερινό κέντρο της πόλης υπήρχε απλός καλαμιώνας με στάσιμα νερά και λασπώδες έδαφος που δεν ευνοούσε τη μόνιμη εγκατάσταση αλλά, αντίθετα, αποτελούσε αιτία ασθενειών λόγω του κλίματος και των κουνουπιών.  Είναι γνωστό ότι, πριν την τουρκοκρατία, υπήρχε έντονη η ανάγκη για φρούρηση και κάθε αξιόλογος οικισμός, όπως προφανώς ήταν και τα Γρεβενά, προστατεύονταν από κάστρο. Το κάστρο άλλωστε δήλωνε τη διαφορά ανάμεσα στην πόλη και το χωριό.  

Ο Γάλλος Πρόξενος Πουκεβίλ (1806), που πρώτος προσπάθησε να ερμηνεύσει, την ιστορία της πόλης, κάνει λόγο για την ίδρυσή της από μια ομάδα άποικων που ξεπετάχτηκε από το κάστρο της Βουχάλιστας, μια πόλη που βρίσκεται στην όχθη του Βενέτικου. 
Ο Bozidar Ferjancic, παραπέμποντας σε κάποια πηγή, αναφέρει ότι το φρούριο των Γρεβενών κατελήφθη προ του 1220, ενώ οι αρχαιολόγοι Alan Wace και Maurice Thompson (1910) γράφουν ότι: ένα εκκλησιαστικό έγγραφο του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως με χρονολογία 1395 αναφέρει: «κάστρον Γρεβενόν λεγόμενον».
Τέλος, η ίδια η τοπική παράδοση μέσα από το δημοτικό τραγούδι, αναφέρει την κατάληψη του Κάστρου των Γρεβενών με πονηριά από τους Τούρκους. Πρέπει λοιπόν να θεωρείται δεδομένη η ύπαρξη φρουρίου – κάστρου που προστάτευε την πόλη στο παρελθόν.  

Μετά το 15ο αιώνα η ανάγκη της μεσαιωνικής φρούρησης εκλείπει, χωρίς να αποκτήσει ξανά στρατηγική σημασία, ενώ δημιουργείται μια νέα οικιστική πραγματικότητα. Οι αλλαγές στην περιοχή οδηγούν στην ανάπτυξη νέων πόλεων με χριστιανικό, κύρια, πληθυσμό που θα κυριαρχήσουν στην περιοχή, όπως η Κοζάνη και η Σιάτιστα, που η τύχη τους θα συνδεθεί κυρίως με το χερσαίο εμπόριο στη Βόρεια Βαλκανική και Κεντρική Ευρώπη. 
Συνοψίζοντας τα παραπάνω, μετά την τουρκική κατάκτηση της περιοχής, έχουμε τον αφανισμό της πόλης – κάστρο των Γρεβενών, καθώς και την υποβάθμιση των οχυρωμένων πόλεων και έδρες εκκλησιαστικών επαρχιών, όπως το Σισάνι και τα Σέρβια που, πλέον, παραχωρούν τους τίτλους τους, αντίστοιχα, στη Σιάτιστα και την Κοζάνη. Έτσι έχουμε «διπλούς» τίτλους των εκκλησιαστικών επαρχιών – μητροπόλεων που διατηρούν την ανάμνηση και το όνομα του παρακείμενου μεσαιωνικού οικισμού.

Σχετικά με την επισκοπή Σισανίου ο αρχαιολόγος Αντώνιος Σ. Πέτκος, γράφει: «Συνοψίζοντας, η Επισκοπή Σισανίου, με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα, ιδρύθηκε στον 11ο ή το αργότερο στον 12ο αιώνα. Αντικατοπτρίζει την ακμή της πόλης, η οποία ανακόπηκε απότομα γύρω στις αρχές του 15ου αιώνα ή και λίγο νωρίτερα – αλλά επανέκαμψε στις αρχές του 16ου αιώνα, οπότε πλέον οι σωζόμενες πηγές αναφέρουν ρητά το Σισάνι ως έδρα Επισκοπής».Η επισκοπή Σισανίου μεταφέρθηκε στη Σιάτιστα μεταξύ 1696-1700 με αποτέλεσμα την εμπορική ανάπτυξη της Σιάτιστας ενώ αντίστοιχα η επισκοπή Σερβίων μετονομάστηκε το 1745 σε μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης. 
Αξίζει να σημειωθεί πως οι περιοχές Γρεβενών και Σιατίστης υπάγονταν στην αρχιεπισκοπή Αχριδών, στοιχείο που τις διαφοροποιεί από την περιοχή Σερβίων – Κοζάνης που υπάγονταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο ως την κατάργηση της Αρχιεπισκοπής Αχρίδας το 1767 και την απορρόφησή τους από την Κωνσταντινούπολη.  

Η Μαρία – Χριστίνα Χατζηϊωάννου, ερευνήτρια του κώδικα αρ. 201 της Μονής Ζάβορδας και της ιστορικής εξέλιξης των οικισμών στην περιοχή κατά την τουρκοκρατία, γράφει: «Το κλειδί στην ιστορία των Γρεβενών είναι κυρίως η κτηνοτροφική οικιστική εξέλιξη. Πριν από την ανάδειξη της πόλης των Γρεβενών, που είναι υπόθεση της ύστερης τουρκοκρατίας, ο οικιστικός ιστός φαίνεται ότι ήταν ενισχυμένος δυτικά, στον ορεινό χώρο της Πίνδου, όπου γινόταν και το ετήσιο πανηγύρι του Μαυρονόρους. Εξάλλου η αξιολόγηση των Γρεβενών ως σταθμού των οδών από την Κόνιτσα στη Θεσ/νίκη και τη Δυτική Μακεδονία προς το Μοναστήρι είχε νόημα μετά την επέκταση του Αλή πασά στα ανατολικά, σε συνάρτηση και με την εμπορική ανάπτυξη της Σιάτιστας, αλλά κυρίως της Κοζάνης.

Από τα Γρεβενά περνούν οι δρόμοι που κατευθύνονται από Βέροια, Κοζάνη, Σιάτιστα προς Μέτσοβο και Ιωάννινα.  Είναι πιθανό το κτηνοτροφικό οικιστικό στρώμα να έδωσε τη μορφή του ‘‘διαμετακομιστικού σταθμού’’ στα Γρεβενά, τα οποία επί Αλή πασά έγιναν στρατιωτικός και αργότερα εμπορικός σταθμός».  Το ερώτημα που μένει ν’ απαντηθεί είναι το που βρισκόταν αρχικά η πόλη – κάστρο των Γρεβενών πριν αφανιστεί, με αποτέλεσμα το όνομα Γρεβενά να παραμείνει μόνο ως δηλωτικό της εκκλησιαστικής επαρχίας και στη συνέχεια, τέλη 17ου αρχές 18ου αι., να δημιουργηθούν εκ νέου στη θέση που γνωρίζουμε σήμερα.

Η θέση της βυζαντινής πόλης, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, θα πρέπει ν’ αναζητηθεί δυτικότερα της σημερινής και συγκεκριμένα στο σημερινό χωριό Κάστρο, ονομασία που έφερε πάντοτε ο οικισμός και στο παρελθόν ήταν δηλωτική της πόλης, ενώ μέχρι την ανταλλαγή του 1924 κατοικούνταν από ελληνόφωνους μουσουλμάνους (Βαλαάδες).   Αν σήμερα το Κάστρο, 12 χλμ. δυτικά της πόλης, είναι ένας πολύ μικρός και τελείως απόμακρος οικισμός τα πράγματα ήταν τελείως διαφορετικά στο παρελθόν.
Η περιοχή παρουσιάζει αξιόλογο αρχαιολογικό ενδιαφέρον και ευρήματα που φανερώνουν ότι κατοικήθηκε κατά την Προϊστορική, Κλασσική, Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή. Το Κάστρο αποτελούσε σταυροδρόμι όλων των σπουδαίων δρομολογίων της περιοχής και αψευδή μάρτυρα αποτελεί το παλιό γεφύρι κάτω από το χωριό που η παρουσία του σήμερα φαντάζει αδικαιολόγητη.  

Πριν, λοιπόν, την ανάπτυξη των σημερινών πόλεων Σιάτιστας και Κοζάνης, που επηρέασαν τα παλιά δρομολόγια και τα μετατόπισαν ανατολικότερα, ο σπουδαιότερος δρόμος της εποχής ήταν αυτός που κατέβαινε από την Αχρίδα (έδρα της Αρχιεπισκοπής όπου ανήκε η περιοχή), περνούσε από την Καστοριά και το Σισάνι (έδρα τότε επισκοπής), διάβαινε τον ποταμό Πραμόριστα κοντά από τα χωριά Δασάκι (Κάστρο Παλιογλά), Κληματάκι (όπου σήμερα το παλιό πέτρινο γεφύρι) και Άγιο Γεώργιο, φθάνοντας στον Κουτσόραχο. Κατηφορίζοντας στη συνέχεια ανάμεσα από τα χωριά Αμυγδαλιές (γνωστή στο παρελθόν ως Πικρεβινίτσα, ονομασία τουρκική που δηλώνει τη μεγάλη ανηφόρα) και Τζορκοβίτζα (διαλυμένο σήμερα), περνούσε δυτικότερα του Μεγάλου Σειρηνίου (θέση Αγία Τριάδα) και από το Λειψοκούκι (διαλυμένο σήμερα) και περνώντας ανατολικότερα του Σύδενδρου έφτανε στο ποτάμι και το γεφύρι που οδηγούσε στο Κάστρο. Από εδώ μέσω διαφόρων διαδρομών κατευθυνόταν προς την Ήπειρο, τη Θεσσαλία, τη νότια Αλβανία και την Κεντρική Μακεδονία (δες χωριό Κάστρο).

Η καταστροφή του Κάστρου, προφανώς μετά από αντίσταση στους Τούρκους κατακτητές, οδήγησε στη μεταφορά της σπουδαίας εμποροπανήγυρης, δηλωτική της εμπορικής και οικονομικής ισχύος της περιοχής, στο γειτονικό οικισμό του Μαυρονόρους μέχρι να μεταφερθεί στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα στη σημερινή πόλη των Γρεβενών. Επίσης, επέφερε την καταστροφή της έδρας της Επισκοπής Γρεβενών με αποτέλεσμα ο επίσκοπος μαζί με πολλούς χριστιανούς κατοίκους του γειτονικού χωριού Τόβρανη (σημ. Έλατος) να καταφύγουν ανατολικότερα και να βρουν καταφύγιο στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στο Βαρόσι.
Εδώ εγκαταστάθηκε πλέον ο επίσκοπος και οι χριστιανοί που τον ακολούθησαν και ο νέος αυτός οικισμός ήταν επίσης γνωστός ως Τόβρανη με αποτέλεσμα να υπάρχουν δυο οικισμοί με το ίδιο όνομα δημιουργώντας όπως είναι φυσικό σύγχυση.  

Μια άλλη εκδοχή για την αρχική θέση της πόλης των Γρεβενών είναι στον Άγιο Γεώργιο (Τσούρχλι). Γέροντες του χωριού Άγιος Γεώργιος διηγούνται ότι η θέση «Αρσαλιά», σπουδαίος αρχαιολογικός χώρος σε απόσταση 1,5χλμ. Ν-ΝΑ του χωριού, παλιά έφερε το όνομα «Γρεβένι» ή «Γράβανο» και ήταν διοικητικό και εμπορικό κέντρο και σταθμός (Κασαμπάς). Τα διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα που συχνά αποκαλύπτονται εκεί αποδίδονται στο ότι εκεί ήταν χτισμένο το «Γρεβεναίον» με τη σκεπαστή αγορά. Οι κάτοικοί του το εγκατέλειψαν και ήρθαν και ίδρυσαν τα σημερινά Γρεβενά. 

Ο Χρήστος Δρόσος, για την αρχαιολογική θέση «Αρσαλιά» του Αγίου Γεωργίου, γράφει: «Άκουσα πολλούς γέροντες και τη μητέρα μου να βεβαιώνουν ότι η Αρσαλιά σε απροσδιόριστους χρόνους (‘‘στα παλιά τα χρόνια”) έφερε το όνομα Γρεβένι(ον) ή Γράββανο και ότι, καθώς υπεστήριζαν, και τούρκοι γέροντες, η Αρσαλιά ήταν Κασαμπάς (διοικητικό και εμπορικό κέντρο και σταθμός) και τέλος ότι σε χρόνους αναστατώσεων και χαλασμών το Γρεβένι(ον) τρομεροί επιδρομείς το πέρασαν δια πυρός και σιδήρου. Οι κάτοικοι το εγκατέλειψαν και ανεζήτησαν τόπο σωτηρίας.
Ήλθαν λοιπόν και ίδρυσαν τα Γρεβενά, η ονομασία των οποίων προήλθε συν τω χρόνω από τον μετασχηματισμό της λέξεως Γρεβένι(ον) ή Γράββανο του Τσουρχλίου σε Γρεβενά ή Γρεβενό, όπως το έλεγαν και το λένε ακόμη μερικοί χωρικοί μας και όπως το άκουγα τη δευτέρα ημέρα του Πάσχα να το λένε χορεύοντας γλυκύφωνες τραγουδίστριες: ‘‘Στο Γρεβενό, στο Γρεβενό τον όμορφο τον τόπο, που κελαηδούν τρεις πέρδικες κι αντικοτούν τα πλάγια…”».

Αξίζει να σημειωθεί πως ο αρχαιολόγος Δ. Σαμσάρης, κατά την επιφανειακή του έρευνα στην περιοχή, καταλήγει πως πιθανόν το χωριό Άγιος Γεώργιος να ταυτίζεται με την αρχαία πόλη Ελίμεια καθώς τα ευρήματα στην περιοχή «μόνο μια πρωτεύουσα θα πρέπει να κοσμούσαν». Αναμφισβήτητα η περιοχή του Αγίου Γεωργίου παρουσιάζει σπουδαίο αρχαιολογικό ενδιαφέρον και ένδειξης ανάπτυξης αξιόλογου οικισμού στο παρελθόν. Πιστεύεται όμως ότι η ύπαρξη αυτού του σπουδαίου οικισμού είναι προγενέστερη της εμφάνισης των Γρεβενών. 

Ο Α. Παπαδημητρίου, στο βιβλίο του «Σελίδες ιστορίας των Γρεβενών», δέχεται την άποψη ότι τα σημερινά Γρεβενά είναι συνέχεια του βυζαντινού οικισμού, ενώ σχετικά με την ύπαρξη φρουρίου – κάστρου στην περιοχή το τοποθετεί στη θέση «Άγιος Αθανάσιος» όπου όμως, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, βρισκόταν ο διαλυμένος σήμερα οικισμός Μάνου ή Μάνη που συμπτύχθηκε με το Καλαμίτσι.   

Είναι γνωστό μέσα από γραπτές πηγές, κύρια από τον κώδικα αρ. 210 της μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρα Ζάβορδας, ότι κοντά στη σημερινή θέση της πόλης των Γρεβενών βρισκόταν πριν το 19ο αιώνα οι διαλυμένοι οικισμοί Αυλές, Ραχιώτες, Άγιος Δημήτριος (ΒΔ της πόλης), Βλαχοχώρι (στη συνοικία Σελιό) και Τόβρανη ή Δόβρανη ή Τόπρανη (στο Βαρόσι). 

Η αλλαγή των δρομολογίων μετά την ανάπτυξη της Σιάτιστας και της Κοζάνης, ανατολικότερα, υπήρξε καθοριστικός παράγοντας που συντέλεσε στην οικιστική φυσιογνωμία της πόλης, όπως αυτή εξελίχθηκε ως σήμερα. Δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για την επιλογή της σημερινής θέσης αρχικά ως διαμετακομιστικού σταθμού με την εγκατάσταση στο κέντρο της σημερινής πόλης αρχικά Τούρκων ταχυδρομικών υπαλλήλων, τέλη 17ου αρχές 18ου αι., και στη συνέχεια ως στρατιωτικού σταθμού με την εγκατάσταση στρατιωτών για την πάταξη των αυθαιρεσιών και των ληστών, καθώς και διοικητικών υπαλλήλων.

Παράλληλα, μεγάλη υπήρξε η συμβολή των εποχικών μετακινήσεων των κτηνοτρόφων που συντέλεσαν στην ανάπτυξη του εμπορίου, αλλά και η εγκατάσταση κατοίκων από τα διαλυμένα χωριά Άγιος Δημήτριος, Αυλές, Ραχιώτες, Βλαχοχώρι και Τόβρανη. Το τελευταίο καθώς υπήρξε τόπος εγκατάστασης της Μητρόπολης Γρεβενών, σε απόσταση μόλις 2 χλμ. πήρε πλέον το όνομα Βαρόσι για να δηλώνει τη χριστιανική συνοικία της πόλης, ενώ η γειτνίαση με τον οικισμό των Αυλών επέφερε σύγχυση καθώς ο νέος σχηματισθείς οικισμός, κατά τον 18ο αι., έφερε τη διπλή ονομασία «Αυλές – Γρεβενά».  Το όνομα Γρεβενά πλέον από δηλωτικό της επαρχίας έγινε συνώνυμο του νέου οικισμού.

Καθοριστικός στη συνέχεια, τέλη 18ου αρχές 19ου αιώνα, υπήρξε ο ρόλος του Αλή Πασά που με την προσάρτηση της περιοχής συνέβαλε καθοριστικά με διάφορα δημόσια έργα στην ανάδειξη της πόλης σε ισχυρό στρατιωτικό, διοικητικό και εμπορικό κέντρο.  

Τα σημερινά Γρεβενά, λοιπόν, δημιουργήθηκαν στο σημείο τομής των στρατιωτικών και εμπορικών διαδρομών που υπαγόρευαν οι νέες ανάγκες, πάνω στον άξονα που ανεδείκνυε το στρατηγικό τους ρόλο στο δρόμο της Πίνδου, την κύρια οδική σύνδεση της Μακεδονίας με την Ήπειρο που αφετηρία είχε την πόλη των Ιωαννίνων ή αυτών που ερχόταν από την Κόνιτσα, οι οποίοι οδηγούσαν στο Μοναστήρι (Μπιτώλια) και τη Θεσσαλονίκη. Από εδώ περνούσε η οδική αρτηρία που διέτρεχε όλες τις σημαντικές πόλεις της Μακεδονίας και κατέληγε στο μακρινό Βουκουρέστι. Σχεδόν κάθετα σ’ αυτή έρχεται από τη Θεσσαλία ο δρόμος των μεγάλων καραβανιών και κοπαδιών που έδωσε στην πόλη την αίγλη του συγκοινωνιακού και εμπορικού κόμβου. Η πόλη γεννήθηκε στην τομή των δύο αυτών αξόνων και αναπτύχθηκε στο πλαίσιο των ρόλων που αυτοί υπαγόρευσαν.

Στρατηγικά η κατοχή της πόλης αντιστοιχούσε με έλεγχο των παραπάνω δρόμων και τα Γρεβενά αποτελούσαν πλέον το σημαντικότερο εμπορικό κέντρο που εξυπηρετούσε το σύνολο των βλάχικων κοινοτήτων της Βόρειας Πίνδου, ενώ το πανηγύρι του Αγίου Αχιλλείου διαρκούσε μια βδομάδα και εθεωρείτο η μεγαλύτερη εμποροπανήγυρη σε όλη την επικράτεια του Βιλαετιού Μοναστηρίου.
Η πόλη, λοιπόν, των Γρεβενών λειτουργούσε ως εμπορικός-διαμετακομιστικός κόμβος μέσω του οποίου προωθούταν τα εμπορεύματα στις αγορές της Ηπείρου και της Μακεδονίας, αλλά και ως εμπορικό – οικονομικό κέντρο στο οποίο συναλλάσσονταν οι βλάχικοι πληθυσμοί της περιοχής. 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα ιστορικά κείμενα είναι αποσπάσματα από τα υπό έκδοση βιβλία των Γεωργόπουλου Αχιλλέα – Γκουγκούδη Μαρία,με τίτλο:«Διαλυμένοι οικισμοί Ν. Γρεβενών (16ος – 20ος αι.). Η συγκρότηση της μεταβυζαντινής πόλης των Γρεβενών». Γρεβενά 2005.   «Γρεβενά – Ιστορία – Οικισμοί – Μνημεία».
Ολοκληρώνεται σύντομα η συγγραφή του και άφορά την ιστορική διαδρομή όλων των υφισταμένων οικισμών του Νομού Γρεβενών.

 

 

ΓΡΕΒΕΝΑ: ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 1857-1938

 

 

1. 1857 Πηγή :Παναγιώτης Αραβαντινός ‘’Χρονογραφία της Ηπείρου Β’ ‘’
Γρεβενά: 173 οικογένειες ελληνικές 53 τουρκικές γλώσσα ελληνική,

 

2. 1886 Πηγή: Νικόλαος Σχοινάς Ταγματάρχης του Μηχανικού
Γρεβενά: Οικουμένην υπο 2.000 χιλιάδων χριστιανών και 500 οθωμανών ,και έχουσα 7 εκκλησίας , δύο τεμένη 6 σχολεία ων τα δύο οθωμανικά 8 χάνια χωρητικότητας 300 ίππων και 400 ανδρών , και 15 κλιβάνους.Διαχωρίζεται εις δύο συνοικίας, υπο του διαρρέοντος ταύτην ομωνύμου ποταμού η Δόξα,συγκοινωνούσας διά λιθίνης γέφυρας και η μεν προς βορράν συνοικία καλείται Κασαμπάς , η δε προς μεσημβρίαν εν η η Μητρόπολις και είκοσι οικίες Βαρόσι.Εις το άκρο της πεδιάδοςκαι μεταξύ των δύο τμημάτων επι λόφου ωκοδομήθη στρατών
Τα Γρεβενά είναι πρωτεύουσα του ομωνύμου διαμερίσματος υπό 16.800 κατοίκων κατοικουμένου διαιρουμένου εις τέσσερα Κόλια.α)το Βλάχ, κείμενον προς δυσμάς και έχον 21 χωρία,β) το Χάος, προς νότον και έχον 24 χωρία γ)το Βέντζι προς ανατολάς 22 χωρία και δ) το Τσούρχλι, εις ο ανήκουσιν και τα Γρεβενά, έχον 23 χωρία.Τα Γρεβενά
Τα Γρεβενά έχουσι στρατηγικήν αξίαν,διότι δι’αυτών τελείται η συγκοινωνία της μεσημβρινής Μακεδονίας μετα του ΒΔ μέρους της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, καθόσον εκ Μακεδονίας διέρχονται αι από Κοζάνης,Σιατίστης και Βεροίας εις Μέτσοβον και Ιωάννινα άγουσαι.

 

3. 1900 Πηγή : KTHYOE Βούλγαρος εθνογράφος
Γρεβενά: Κάτοικοι 500 Μουσουλμάνοι Τούρκοι,600 Χριστιανοί Έλληνες,200 Μουσουλμάνοι Έλληνες,150 Βλάχοι Χριστιανοί,100 Τσιγγάνοι. Καζάς Γρεβενών

 

4. 1905 Πηγή: Προξενείο της Ελλάδος εν Σερβίοις εδρεύων εν Ελλασώνι
Γρεβενά: Κάτοικοι 850 Ελληνόφωνοι Χριστιανοί,485Βλαχοφωνοι Χριστιανοί,260 Ελληνόφωνοι Μουσουλμάνοι,260 Βλάχοι Ρουμουνίζοντες. Καζάς Γρεβενών
Γρεβενά Κοινότης: Αστική σχολή. Διδάσκαλοι Π.Δαραβέγκας,Εμ Τζιόβας, Αν Τόλογλου, και Στ. Γκριζιώτης. Τάξις ΣΤ’ μαθηταί 8, Τάξις Ε’ μαθηταί 10, Τάξις Δ’ μαθηταί 10, Τάξις Γ’ μαθηταί 14, Τάξις Β’ μαθηταί 17, Τάξις Α’ μαθηταί 19, Τάξις προκαταρτική μαθηταί 23, Μαθηταί το όλον 103.
Παρθεναγωγείο.Διδασκάλισσες Αθηνά και Ελένη Χαλικοπούλου .Τάξεις τέσσερες μαθήτριαι το όλον 70
Δημοτικό σχολείο.Διδάσκαλοι 5 διδασκάλισσα 1.Μαθηταί 35 μαθήτριες 15 μαθηταί το όλον 50

 

5. 1910 Πηγή:Εθνολογική Στατιστική Βιαλαετίων Θεσσαλονικης-Μοναστηρίου
Γρεβενά: Κάτοικοι 850 Ορθόδοξοι Έλληνες 260 Έλληνες. Καζάς Γρεβενών

 

6. 1913 Πηγή: Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας-Διεύθυνση Στατιστικής. Σεπτέμβριος 1913
Γρεβενά: Κάτοικοι 1.723 Νομός Κοζάνης, Επαρχία Γρεβενών

 

7. 1920 Πηγή: Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας-Διεύθυνση Στατιστικής.
Γρεβενά: Κάτοικοι 3.108 Νομός Κοζάνης, Επαρχία Γρεβενών

 

8. 1928 Πηγή: Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας-Διεύθυνση Στατιστικής. 15-16 Μαιου 1928
Γρεβενά: Γρεβενά Κάτοικοι Άνδρες 1.735 Γυναίκες 2.012 Σύνολο 3.747, Δοξαράς Κάτοικοι Άνδρες 75 Γυναίκες 79 Σύνολο 154, Καλαμίτσι Άνδρες 61 Γυναίκες 85 Σύνολο 146, Μερσίνα Άνδρες 179 Γυναίκες 181 Σύνολο 360 Σύνολο Κοινότητας Άνδρες 2.331 Γυναίκες 2.076 Σύνολο 4.407 Νομός Κοζάνης, Επαρχία Γρεβενών

 

9. 1938 Πηγή:Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείο Εσωτερικών ‘’Γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδος’’
Γρεβενά. Κοινότητα της επαρχίας Γρεβενών του Νομού Κοζάνης με έδρα την ομώνυμο κωμόπολη.Έχει κάτοικους της κοινότητας 4.047,τηςκωμοπόλεως3.747,έχειδημοτικοσχολείο,γυμνάσιο,ειρηνοδικίο,πρωτοδικίο,εφορία,ταμείο,τηλεφωνείο,τηλεγραφείο,εμπορικό σύλλογο και υποκατάστημα Αγροτικής Τραπέζης.Εις την Κοινότητα υπάγονται και τα χωριά Δοξαράς και Καλαμήτσι

 

ΓΡΕΒΕΝΑ: ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 1940-1991

1. 1940 Πηγή : Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας-ΔιεύθυνσηΣτατιστικής16-10-1940 Κοινότητα Γρεβενών: Γρεβενά Πραγματικός πληθυσμός άνδρες 2.077 γυναίκες 1.900 σύνολο 3.977, Δοξαράς Πραγματικός πληθυσμός άνδρες 92 γυναίκες 99 σύνολο 191 , Καλαμίτσιον Πραγματικός πληθυσμός άνδρες 110 γυναίκες 114 σύνολο 224 Γενικό σύνολο Πραγματικός πληθυσμός άνδρες 2.279 γυναίκες 2.113 σύνολο 4.392
ΚοινότηταΓρεβενών:ΝόμιμοςπληθυσμόςΓρεβενών(εγγεγραμένοι) 3.828, Μόνιμοι κοινότητας 4.289 Νομός Κοζάνης Επαρχία Γρεβενών 

2. 1951 Πηγή: Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας-ΔιεύθυνσηΣτατιστικής7-4-1951
Δήμος Γρεβενών: Γρεβενά Πραγματικός πληθυσμός4.789, Δοξαράς Πραγματικός πληθυσμός221, Καλαμίτσιον Πραγματικός πληθυσμός181, Γενικό σύνολο Πραγματικός πληθυσμός5.191
Δήμος Γρεβενών: Νόμιμος πληθυσμός(εγγεγραμένοι) 4.903 Νομός Κοζάνης Επαρχία Γρεβενών 

 

3. 1961 Πηγή : Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας-ΔιεύθυνσηΣτατιστικής 19-3-1961
Δήμος Γρεβενών: Γρεβενά Πραγματικός πληθυσμός6.892, Δοξαράς Πραγματικός πληθυσμός267, Καλαμίτσιον Πραγματικός πληθυσμός188, Γενικό σύνολο Πραγματικός πληθυσμός7.347
Δήμος Γρεβενών: Νόμιμος πληθυσμός(εγγεγραμένοι) 4.903 Νομός Κοζάνης Επαρχία Γρεβενών 

 

4. 1971 Πηγή : Βασίλειον της Ελλάδος Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας-ΔιεύθυνσηΣτατιστικής 14-3-1971
Δήμος Γρεβενών: Γρεβενά Πραγματικός πληθυσμός8.016, Δοξαράς Πραγματικός πληθυσμός244, Καλαμίτσιον Πραγματικός πληθυσμός123, Γενικό σύνολο Πραγματικός πληθυσμός8.383
Δήμος Γρεβενών: Νόμιμος πληθυσμός(εγγεγραμένοι) 5.933 Νομός Γρεβενών 

 

5. 1981Ελληνική Δημοκρατία Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας-ΔιεύθυνσηΣτατιστικής 5-4-1981
Δήμος Γρεβενών: Γρεβενά Πραγματικός πληθυσμός7.433, Δοξαράς Πραγματικός πληθυσμός 215, Καλαμίτσιον Πραγματικός πληθυσμός91, Γενικό σύνολο Πραγματικός πληθυσμός7.739
Δήμος Γρεβενών: Νόμιμος πληθυσμός(εγγεγραμένοι) Νομός Γρεβενών 6.103 

 

6. 1991Ελληνική Δημοκρατία Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας-ΔιεύθυνσηΣτατιστικής 17-3-1991
Δήμος Γρεβενών: Γρεβενά Πραγματικός πληθυσμός9.345, Δοξαράς Πραγματικός πληθυσμός 207, Καλαμίτσιον Πραγματικός πληθυσμός67, Γενικό σύνολο Πραγματικός πληθυσμός9.619
Δήμος Γρεβενών: Νόμιμος πληθυσμός(εγγεγραμένοι) Νομός Γρεβενών 8.021

 

ΠΕΤΡΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ