Τό ὀρεινό τοῦ ἐδάφους στή μεγαλύτερη ἔκταση τῆς ἐπαρχίας καί ἡ πυκνή βλάστηση συνετέλεσαν στό νά ἀναπτυχθεῖ γρήγορα ὁ ἀγώνας ἀντίστασης τοῦ λαοῦ τῆς περιοχῆς. Ἤδη κατά τόν 16ο αἰώνα ἀσκήθηκε πίεση στούς κατοίκους τῶν ὀρεινῶν οἰκισμῶν ἐκ μέρους τῶν κατακτητῶν, καθώς αὐτοί ἀποτελοῦσαν καταφύγια Κλεφτῶν. Ὁ Γάλλος Dechayes, ἀπεσταλμένος στην Κωνσταντινούπολη, ἔγραψε: «Ἅν ἐπιχειροῦσε κανείς στα 1621 να φθάσῃ στη Θεσσαλονίκη ξεκινώντας ἀπό τις ἠπειρωτικές ἀκτές καί νά διασχίσῃ τή σπαρμένη ἀπό βουνά Δυτική Ἑλλάδα, τή γεμάτη ἀπό κλέφτες, θα ἔπρεπε νά εἶναι βέβαιος ὅτι θά κινδύνευε νά πέση στά χέρια τους» .
Γνωστοί Κλέφτες στήν περιοχή ὑπῆρξαν οἱ Δούκας, Μεϊντάνης καί Ζῆδρος (17ος αἰ.), οἱ Τότσκας, Πρίφτης καί Ζιάκας (18 αἰ.). Κατά τόν 18ο αἰ. ἡ ἐπαρχία δοκιμάστηκε ἀπό ἐπιδρομές Ἀλβανῶν ληστῶν. Ἡ συμμετοχή τῶν Κλεφτῶν στήν ἐξέγερση ὑπό τήν ὑποκίνηση τῶν Ρώσων ἀδελφῶν Ὀρλώφ εἶχε ὡς συνέπεια ἐκτεταμένες καταστροφές καί λεηλασίες σ’ ὁλη τήν ἔκταση τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν ἀπό Ἀλβανούς ἀτάκτους. Ἀρκετοί οἰκισμοί ἀφανίστηκαν καί οἱ κάτοικοί τους ἀναγκάστηκαν νά τούς ἐπανιδρύσουν . Βέβαια οἱ Κέφτες δεν ἔμειναν ἀμέτοχοι στη συμφορά ἐκείνη. Ὁ Τότσκας ἔστηνε καρτέρια στούς ἐπιστρέφοντες ἀπό τη Νότια Ἑλλάδα Ἀλβανούς ἀτάκτους καί τούς ἔτρεπε σέ φυγή ἀπελευθερώνοντας αἰχμαλώτους καί ἁρπάζοντας τά ληστεμένα .
Οἱ Κλέφτες συνέχισαν τή δράση τους καί μετά τήν ἐπικράτηση τοῦ Ἀλῆ πασᾶ στό πασαλίκι τῆς Ἠπείρου (1788). Μετά ὅμως ἀπό τήν ὑποταγή τῶν Σουλιωτῶν (1803), ὁ τύραννος τῆς Ἠπείρου στράφηκε καί πρός τή Δυτική Μακεδονία. Ἀπό τους τελευταίους πού ἀντιστάθηκαν, ἔχοντας καταφύγιο τήν Πίνδο, ὑπῆρξε ὁ παπα-Εύθύμιος Βλαχάβας . Ἡ ἐξέγερσή του στή Θεσσαλία (1808) κατεπνίγη καί ὁ ἴδιος ὑπέστη μαρτυρικό θάνατο στά Ἰωάννινα. Ἔτος ἀργότερα οἱ ἄνθρωποι τοῦ Ἀλῆ, μέ ἐπι κεφαλῆς τόν Βελῆ, τοπάρχη τῶν Γρεβενῶν, ἔθεσαν τέρμα στη δράση τῶν Κλεφτῶν στήν ἐπαρχία . Αὐτό ὑπῆρξε σημαντικό πλήγα γιά τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821. Δεύτερο σημαντικό πλῆγμα ὑπῆρξε ἡ ἔξαρση ἐξισλαμισμῶν λόγω κάμψης φρονήματος καί άντοχῆς τῶν ὑποδούλων. Ἔτσι σχηματίστηκε ὁμάδα ἐξισλαμισμένων, οἱ Βαλαάδες. Αυτοί κατά την ἐπανάσταση ἔλαβαν μέρος στό πλευρό τῶν κατακτητῶν.

Ἡ ἀνταρσία τοῦ Ἀλῆ, πασᾶ τῆς Ἠπείρου

Ἡ ἐπαρχία Γρεβενῶν δοκιμάστηκε καί κατά τήν πολιορκία τοῦ Ἀλῆ στά Ἰωάννινα. Γράφει σχετικά ὁ Φιλήμων: Ὁ Φιλήμων: «Μετ’ ὀλίγον ὁ σουλτάνος διέταξε τήν κίνησιν τῶν στρατευμάτων του ἐνατίον τῆς Ἠπείρου. Αὐτά μετεχειρίσθησαν τούς χριστιανούς, καθώς καί τά φορτηγά ζῶα, ἐλεηλάτησαν τάς ἰδιοκτησίας των καί ἐβίασαν ἄνδρας, γυναῖκας, νέας, νέους καί καθένα ἐν γένει, ὅστις εἶχε τήν δυστυχίαν νά παρουσιασθῇ ἔμπροσθέν των» .
Στην περιοχή Γρεβενῶν ἀρχηγός στό ἀρματολίκι κατά τήν περίοδο ἐκείνη ἦταν ὁ Γιαννούλας Ζιάκας. Αὐτός ἀναγκάστηκε νά στραφεῖ πρός τόν Χουρσίτ καί νά δηλώσει ὑποταγή. Ἔμπρακτη ἀπόδειξη αὐτῆς ὑπῆρξε ἡ σύμπραξή του στήν πολιορκία τοῦ Ἀλῆ στά Ἰωάννινα .

Ἡ κήρυξη τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως –Τά γεγονότα τοῦ Α΄ ἔτους.

Τήν ἔκρηξη τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως ἀκολούθησαν ἐκτεταμένες σφαγές χριστιανῶν. Ἕνα ἀπό τά πρῶτα θύματα ὑπῆρξε ὁ μητροπολίτης Γρεβενῶν Γαβριήλ, πού ἀπαγχονίστηκε στίς 29 Μαΐου τοῦ 1821 .
Ἡ πρώτη παρουσία ὁπλαρχηγοῦ ἀπό τά Γρεβενά στην ἑλληνική ἐπανάσταση εἶναι αὐτή τοῦ Ἀποστόλου Κυρίμη, ὁ ὁποῖος ἐχρημάτισε ὑπαρχηγός τοῦ Γιαννούλα Ζιάκα. Αὐτός τόν Μάιο τοῦ 1821 ἔφθασε στή Χαλκιδική, γιά νά στηρίξει τήν ἐξέγερση ὑπό τόν Ἐμμανουήλ Παπᾶ. Ὁ Κυρίμης, σέ κάποια φάση τοῦ ἀγώνα, ἐπιτέθηκε ἐναντίον τοῦ πληρώματος τουρκικοῦ πλοίου, τό ὁποῖο εἶχε ἐξωκείλει, καί τό αἰχμαλώτισε .

Τό τέλος τοῦ Ἀλῆ πασᾶ – Οἱ ἐπαναστάσεις στόν Ὄλυμπο καί στή Νάουσα

Μετά την ἐξόντωση τοῦ Ἀλῆ, τά τουρκικά στρατεύματα ἦσαν πλέον ἀπερίσπαστα, ὥστε νά στραφοῦν πρός κατάπνιξη τῶν ἐπαναστατικῶν κινημάτων στή Μακεδονία. Ὁ Γιαννούλας Ζιάκας ἐπανῆλθε στά Γρεβενά καί, ὡς ἐπιβράβευση τῶν ὑπηρεσιῶν πού προσέφερε, ἔλαβε ἀπό τόν Χουρσίτ τό ἀρματολίκι τῶν Γρεβενῶν.
Στήν ἐξέγερση τοῦ Ὀλύμπου, ἀρχές τοῦ 1822, ἔλαβε μέρος καί ὁ Δημήτριος Καραμήτσιος ἀπό τά Γρεβενά, ὡς ὑπαρχηγός, ὑπό τόν ὁπλαρχηγό τοῦ Ὀλύμπου Διαμαντῆ Νικολάου. Ἡ ἐπανάσταση, πού ξέσπασε χωρίς προγραμματισμό καί ἐπαρκῆ ἐφόδια, καταπνίγηκε τάχιστα.
Οἱ Ναουσαῖοι τόν Φεβρουάριο τοῦ 1822 ἔστειλαν ἀγγελιοφόρους στά Γρεβενά καί σέ ἄλλες δυτικομακεδονικές πόλεις, ζητώντας νά ἀποστείλουν αὐτές ἐκπροσώπους σέ σύσκεψη πρός ὀργάνωση τῆς ἐπαναστάσεως στήν Κεντροδυτική Μακεδονία. Ὁ Ζαφειράκης Λογοθέτης, πρόκριτος τῆς Νάουσας, εἶχε στενές σχέσεις μέ τούς Ζιακαίους καί ἀποτελοῦσε τόν σύνδεσμο αὐτῶν μέ τούς ὁπλαρχηγούς τοῦ Ὀλύμπου . Τήν παρουσία κάποιου Ζιάκα μέ τό ὄνομα Θεόδωρος στήν πολιορκούμενη Νάουσα ἀναφέρει ὁ Πετρώφ . Στήν ἐπανάσταση ἔλαβαν μέρος Σαμαριναῖοι ἐγκατεστημένοι ἐκεῖ ἀπό τοῦ 1770 καί ἑξῆς καθώς καί 450 ὁπλίτες ἀπό τό Σέλι, τό ὁποίο κατοικοῦνταν ἀπό Βλάχους τῆς περιοχῆς Γρεβενῶν, οἱ ὁποῖοι εἶχαν μετακινηθεῖ ἐκεῖ τό 1819 γιά νά ἀποφύγουν τήν ἀπληστία τοῦ Ἀλῆ . Τόν πολιορκητή Μεχμέτ Ἐμίν ἐνίσχυσαν καί 2.500 Βαλαάδες, ἐξισλαμισμένοι κάτοικοι τῶν ἐπαρχιῶν Γρεβενῶν καί Βοΐου . Μέ τήν κατάπνιξη τῆς ἐπανάστασης, τό Σέλι πυρπολήθηκε καί πολλές οἰκογένειες Βλάχων μετακινήθηκαν πρός τή Νάουσα .
Ὁ Χουρσίτ ὑποπτευόταν ἐξέγερση στή Δυτική Μακεδονία. Στρατιωτικό σῶμα ὑπό τόν Ἀλβανό Στρόμπολι κινήθηκε πρός τό Βόιο καί τά Γρεβενά καί προκάλεσε καταστροφές σέ διάφορα χωριά . Στόχος τους ἦταν ὁ Γιαννούλας Ζιάκας, ὁ ὁποῖος ἐπικεφαλῆς σώματος 400 πολεμιστῶν ἀπέκρουσε τούς Τούρκους κοντά στον ὀρεινό οἰκισμό βλαχοφώνων Περιβόλι . Ἡ κίνηση τού Ζιάκα μαρτυρεῖ ὅτι οἱ Τοῦρκοι εἶχαν πληροφορία περί τῆς συμμετοχῆς τῶν Ζιακαίων στήν ἐπανάσταση τῆς Νάουσας. Ἴσως μάλιστα οἱ Ζιακαῖοι κατά τήν ἐπιστροφή τους στά Γρεβενά νά προέβησαν σέ ἐχθρικές πρός τόν κατακτητή ἐνέργειες. Ὁ Ζιάκας, μπροστά στήν πίεση, ὑποχώρησε πρός τή Σαμαρίνα. Τότε ἐναντίον του ἐστάλη ὁ Μπεχλιβάν Μπαμπά πασάς, ἐπικεφαλῆς δυνάμεως 5.000 πολεμιστῶν, μέ τή διαταγή νά λεηλατήσει τήν περιοχή. Οἱ ἀγριότητες τοῦ Μπεχλιβάν κατά τοῦ ἀμάχου πληθυσμοῦ ὑπήρξαν ἀφάνταστες. Ἡ μεγάλη ἀριθμητική διαφορά τῶν ἀντιμαχομένων κατέστησε ἀδύνατη τή συνέχιση τοῦ ἀγώνα. Ἔτσι ὁ Γιαννούλας δέχθηκε τελικά τήν πρόταση τοῦ Χουρσίτ καί ἔπαψαν οἱ ἐχθροπραξίες .

Κάθοδος Γρεβενιωτῶν ἀγωνιστῶν στόν Νότο
Ἀπό τήν ἀναφορά τοῦ Γούλα Ζιάκα, γυιοῦ τοῦ Γιαννούλα, στην ἐπιτροπή θυσιῶν πληροφορούμαστε ὅτι ὁ Γιαννούλας ἔστειλε στη νότια ἐπαναστατημένη Ἑλλάδα σῶμα Γρεβενιωτῶν ὑπό τόν Ἀπόστολο Κυρίμη . Ἕνας ἀπό αὐτούς πιθανόν νά ὑπῆρξε ὁ Θεόδωρος Ι. Ζιάκας, ἐξάδελφος τῶν Γιαννούλα καί Θεοδώρου. Αὐτός στήν ἀναφορά του (1865) δήλωνε ὅτι ἀγωνίστηκε ὑπό τόν Καραϊσκάκη . Τήν ἄνοιξη τοῦ 1822 οἱ ὑπό τόν Κυρίμη ἄνδρες εἶχαν καταταγεῖ στό «Μακεδονικό» σῶμα ὑπό τούς Καρατάσο καί Διαμαντῆ Νικολάου. Ὁ Καρατάσος πορεύθηκε πρός τά Ἄγραφα, ἐνῶ ὁ Διαμαντῆς ἔπλευσε πρός τή Σκόπελο. Στα Ἄγραφα ὁ πρῶτος συνεργάστηκε μέ τούς Καραϊσκάκη καί Ράγκο . Στό σῶμα τοῦ Ράγκου εἶχαν ἐνταχθεῖ, μετά τήν πτώση τῶν Ἰωαννίνων, οἱ Σαμαριναῖοι Ζήσης Χατζημάτης, Δ. Μακρῆς καί Μίχος Φλῶρος. Αὐτοί παρέμειναν ἀγωνιζόμενοι στόν Νότο .

Γρεβενιῶτες στό Τρίκκερι – Ἡ ἐκστρατεία τοῦ Σκόδρα πασᾶ

Τόν Μάιο τοῦ 1823 σῶμα ἐπαναστατῶν ὑπό τόν Πηλιορείτη ὁπλαρχηγό Δημήτριο Βασδέκη, ἡ καταγωγή τοῦ πατέρα τοῦ ὁποίου ἦταν ἀπό τά Γρεβενά, δέχθηκε τήν ἐπίθεση πολυαρίθμου σώματος Ἀλβανῶν στό Τρίκκερι τῆς Μαγνησίας. Πρός ἀντιμετώπισή του ζήτησε αὐτός τή βοήθεια τοῦ Καρατάσου, ὁ ὁποῖος ἔσπευσε ἀπό τίς Σποράδες μέ 2.000 ἐμπειροπόλεμους Μακεδόνες, μεταξύ τῶν ὁποίων καί Γρεβενιῶτες, ὅπως συνάγεται ἀπό την ἀναφορά τοῦ Γούλα Ζιάκα.
Ὁ Γούλας Ζιάκας σέ ἄλλο σημεῖο τῆς ἀναφορᾶς του ἔγραψε ὅτι ὁ Γιαννούλας κατ’ ἐπανάληψη συγκρούστηκε με κατερχόμενα στρατιωτικά σώματα Ἀλβανῶν καί καθυστέρησε την κάθοδό τους προς Νότο . Στά μητρῶα τῶν ἀγωνιστῶν, τά φυλασσόμενα στήν Ἐθνική Βιβλιοθήκη, ἀναγράφεται ὅτι ὁ Γιαννούλας Ζιάκας ἔλαβε κατά τό 1823 τόν βαθμό τοῦ ὑποχιλιάρχου (ἀντισυνταγματάρχου) ἀπό τήν ἐπαναστατική κυβέρνηση καί ὅτι ἀγωνίστηκε καθ’ ὅλη τή διάρκεια τοῦ ἀγώνα καί μάλιστα τραυματίστηκε . Μαρτυρία τῆς προσφορᾶς του ἔχουμε κατά τήν κηδεία τοῦ ἀδελφοῦ του Θεοδώρου στή Λαμία. Στον τάφο του κατετέθη στεφάνι ἐκ μέρους τῶν Πελοποννησίων, διότι, ὅπως ἔγραφε ἡ τοπική ἐφημερίδα «Φάρος τῆς Ὄθρυος» (24.1.1881), «ἐν καιρῷ τῆς μεγάλης ἐπαναστάσεως πολλούς αἰχμαλώτους εἶχεν ἀπελευθερώσει καί τούς ἀπέδωκεν εἰς τήν πατρίδα των». Βέβαια αὐτό ἦταν ἔργο πρωτίστως τοῦ Γιαννούλα.
Καί ἐνῶ πολλοί κυνηγημένοι ἀπό τά στίφη τῶν Ἀλβανῶν κατέφευγαν στά βουνά, ὅσοι παρέμεναν στά χωριά τους ὑφίσταντο βαρύτατες φορολογίες καί ἐπιτάξεις τῶν ἀλόγων καί τῶν μουλαριῶν, προκειμένου νά καταστεῖ εὐχερέστερη ἡ ὀργάνωση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων πού κατευθύνονταν πρός τήν ἐπαναστατημένη Νότια Ἑλλάδα.

Γρεβενιῶτες στό Μεσολόγγι

Γιά νά ἐκμηδενίσουν τήν ἐπανάσταση οἱ Τοῦρκοι ἀποφάσισαν νά ὀργανώσουν μεγάλη ἐπίθεση ἀπό βορρά μέ ἀρχιστράτηγο τόν βαλῆ τῆς Ρούμελης Μεχμέτ Ρεσίτ πασά, γνωστότερο ὡς Κιουταχῆ, μέ σημεῖο σύγκλισης τό Μεσολόγγι. Στό στράτευμα ὑπό τόν Ἀμπάζ πασᾶ, πού κινήθηκε πρός Ἀλαμάνα, συμμετεῖχε καί ὁ Βελῆ ἀγάς, τοπάρχης τῶν Γρεβενῶν, μέ Λαλιῶτες καί Βαλαάδες τῆς περιοχῆς . Ὁ Γούλας Ζιάκας γράφει σχετικά στήν ἀναφορά του ὅτι εἶχε γίνει ἔκκληση στόν πατέρα του νά συνδράμει τούς ἐπαναστατημένους Ἕλληνες καί ἐκεῖνος ἔστειλε ἄνδρες του . Στό Μεσολόγγι εἰσῆλθε σχεδόν ἀπό τήν ἀρχή τῆς πολιορκίας καί τό σῶμα τοῦ Ράγκου, στό ὁποῖο μετεῖχαν Γρεβενιῶτες, κυρίως Βλάχοι .

Κατά την ἡρωική ἔξοδο καί Γρεβενιῶτες θυσιάστηκαν στό Μεσολόγγι. Ἀπό την ἀναφορά τοῦ Γούλα πληροφορούμαστε ὅτι σκοτώθηκαν 4 ἐξάδελφοι τοῦ πατέρα του καί «συντρίμματα μόνο τῆς ἐκλεκτῆς δυνάμεως ἐπανέκαμψαν εἰς Γρεβενά» . Ὁ Κυρίμης διεσώθη μέ λίγους ἀπό τούς ἄνδρες του καί κατέφυγε στήν περιφέρεια Λαμίας . Μεταξύ τῶν ἀγωνιστῶν πού ἔλαβαν μερος στήν ἄμυνα τοῦ Μεσολογγίου ἀναφέρονται καί Σαμαριναῖοι . Τό γνωστό τραγούδι «Παιδιά τῆς Σαμαράνας» ἀναφέρεται, κατά μία ἄποψη, στούς Σαμαρινιῶτες πού ἔπεσαν στό Μεσολόγγι:
Ὁ Θεόδωρος Ι. Ζιάκας ἔλαβε μέρος ὑπό τόν Καραϊσκάκη στίς μάχες στό Χαϊδάρι. Περί τά τέλη τοῦ φθινοπώρου ἀκολούθησε τόν Καραϊσκάκη στήν πορεία του πρός τή Δυτική Στερεά, προκειμένου νά ἐνθαρρύνει τούς Ἕλληνες νά ἐπαναστατήσουν ἐκ νέου. Ἔλαβε μέρος στέ διάφορες μάχες. Και ἐπανῆλθε στην Ἀττική, ὅπου ἀγωνίστηκε κατά την πολιορκία τῆς Ἀκροπόλεως .

Ἡ δολοφονία τοῦ Γιαννούλα Ζιάκα

Σχετικά μέ τό τέλος τοῦ Γιαννούλα Ζιάκα γράφει στήν ἀναφορά του ὁ Γούλας Ζιάκας ὅτι πρόσωπα ἔμπιστα τοῦ πατέρα του συνωμότητσαν μέ τόν Βελῆ, ἀγιάνη τῶν Γρεβενῶν καί τόν δολοφόνησαν .. Ἡ ἀνάμειξη τοῦ Κιουταχῆ στήν ὀργάνωση τῆς δολοφονίας μαρτυρεῖ ὅτι θεωροῦσε τόν Γιαννούλα ἐπικίνδυνο. Ὁ νεότερος ἀδελφός του, Θεόδωρος κατάφερε νά διασωθεῖ.

Ἡ δράση τοῦ Θεοδώρου, ἀδελφοῦ τοῦ Γιαννούλα Ζιάκα

Ὁ Θεόδωρος Ζιάκας μετά τή δολοφονία τοῦ ἀδελφοῦ του Γιαννούλα κατέφυγε στόν ἀρματολό τῶν βορειοδυτικῶν Χασίων Μάνταλο, κόρη τοῦ ὁποίου ἔλαβε γυναίκα του . Μετά τήν ναυμαχία τοῦ Ναβαρίνου (8.10.1827) ἐκδηλώθηκε μεγάλη κινητικότητα τῶν ὁπλαρχηγῶν τοῦ Ὀλύμπου μέ

πρωτοβουλία τοῦ Διαμαντῆ Νικολάου. Τότε ἐκλήθη στόν Ὄλυμπο καί ὁ Θεόδωρος Ζιάκας. Ἔγινε σύσκευψη ὁπλαρχηγῶν στή μονή τοῦ Ἁγίου Διονυσίου τοῦ ἐν Ὀλύμπῳ, καί μέ δύο ἀναφορές τους πρός τήν ἑλληνική κυβέρνηση μέ τήν ἴδια ἡμερομηνία (3.11.1827) ζήτησαν τήν ὑλική καί ἠθική ὑποστήριξη μέ τήν ἀποστολή ὡς ἀρχηγοῦ τῆς ἐπαναστατικῆς κινήσεως στή Μακεδονία .

Ὁ Θεόδωρος Ζιάκας ἐπανῆλθε στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν τήν ἄνοιξη τοῦ 1828 και ἔλαβε ἐκδίκηση για τον θάνατο τοῦ ἀδελφοῦ του . Ἐξορμώντας ἀπό τήν Πίνδο προκαλοῦσε καταστροφές στά στίφη τῶν Ἀλβανῶν πού ἐπέστρεφαν στήν πατρίδα τους, καθώς οἱ πολεμικές ἐπιχειρήσεις στήν Νότια Ἑλλάδα ἔβαιναν πρός λήξη. Οἱ ἄτακτοι Ἀλβανοί, χωρίς μισθό πλέον, προέβαιναν σέ λεηλασίες στό χῶρο τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας καί τῆς Ἠπείρου.

Βάσανα τῶν ὑποδούλων τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας κατά τόν ἀγώνα

Καθ’ ὅλη τή διάρκεια τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως ἡ περιοχή ὑπέφερε τά πάνδεινα ἀπό τά στίφη τῶν Ἀλβανῶν ἀτάκτων, πού κατηφόριζαν πρός τή Νότια Ἑλλάδα. Τήν τραγικότητα τῶν καταστάσεων ἀποδίδει ἐνθύμηση, τήν ὁποία διέσωσε στό ἡμερολόγιό του ὁ παπα-Νικόλας Κοκόλης ἀπό το Λιμπόχοβο Βοΐου: «Τό 1821, Ἄνοιξις. Ἐξερράγη ἡ Ἑλληνική Ἐπανάστασις καί διήρκεσεν μέχρι τό 1828. Ὀκτώ ἔτη κατά σειράν οἱ κάτοικοι τοῦ χωρίου ἔφευγον εἰς τά δάση, εἰς τά σπήλαια. Ἐκεῖ ἡ κατοικία των. Ἀπερνοῦσαν στρατεύματα ἀλβανικά και δεν εἶχαν πειθαρχία, ἦτον ὅλοι ἐθελονταί (τουρκιστί μπασιποζούκ) καί ἔκαναν μεγάλες καταχρήσεις, ἔκλεβον, ἐφόνευαν, αἰχμαλώτιζαν, ἐπρόσβαλναν καί πολλά ἄλλα. Πολλοί κάτοικοι ἀπέθνησκον εἰς τά δάση καί τάς νύκτας τούς ἔφερναν καί τούς ἔθαπταν εἰς τήν ἐκκλησίαν. Ἐφημέριος τῆς χώρας ἦταν ὁ Νικόλαος, ἱερεύς Ντρούγκας» .
Ἡ μετάβαση πολεμιστῶν στόν Νότο εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν ἀποδυνάμωση τῆς περιοχῆς. Οἱ μουσουλμάνοι γνωρίζοντας ὅτι κάτοικοι εἶχαν μετακινηθεῖ για να στηρίξουν τους ἐπαναστάτες, προέβαιναν σε ἁρπαγές και λεηλασίες τῶν ἀπροστάτευτων . Τήν τραγική κατάληξη μιᾶς ἀγγαρείας διέσωσε ἐνθύμηση πού παραθέτει ὁ παπα-Νικόλας Κοκόλης: «Εἰς τά 1826 ἐπῆγαν ἀγγαρείαν 7 ἄνθρωποι μέ τά ζῶα των εἰς τήν ἐπανάστασιν την Ἑλληνικήν καί ἐκάησαν μαζί μέ τά ζῶα των εἰς Φανάριον Θεσσαλίας, ἐπειδή εἶχον φορτώματα πυρῖτιν καί φυσσίγγια». 440263. Ἐφοδιοπομπή ἀπό 2.000 φορτηγά ζῶα ἀγγαρευμένα ἀπό Μακεδονία καί Θεσσαλία συνοδευόμενα ἀπό 500 ἱππεῖς κινήθηκε κατά τόν Δεκέμβριο τοῦ 1826 πρός ἐνίσχυση τοῦ Κιουταχῆ, ὁ ὁποῖος πολιορκοῦσε τήν Ἀθήνα. Κατά τῆς ἐφοδιοπομπῆς ἔστησε ἐνέδρα ὁ Καραϊσκάκης σέ στενωπό. Οἱ ἀγωγιάτες ἐγκατέλειψαν τά ζῶα τους καί ἔσπευσαν νά δραπετεύσουν, πλήν ὅμως κάποιοι σκοτώθηκαν ἀπό ἑλληνικά πυρά, καθώς τόν δρόμο τῆς διαφυγῆς εἶχαν λάβει καί οἱ συνοδεύοντες αὐτούς Τοῦρκοι ἱππεῖς .

Ἀγώνων συνέχεια

Τόν Θεόδωρο Ζιάκα καταδίωκαν συνεχῶς ἀποσπάσματα μέ διαταγή τοῦ Μεχμέτ Ἄγου, γυιοῦ τοῦ Βελῆ, ὁ ὁποῖος δέν αἰσθανόταν ἀσφαλής, ὅσο ὁ Κλέφτης παρέμεινε στήν ἐπαρχία του. Ἔτσι ὁ Ζιάκας ἐγκατέλειψε καί πάλι τήν περιοχή Γρεβενῶν καί κατέφυγε στά Ἄγραφα. Ἀρχές ἀνοίξεως τοῦ 1831 οἱ Μάνταλος, Ζιάκας καί Σωτήρης Στράτος συγκρότησαν στόν Ἀσπροπόταμο σῶμα 300 ἀνδρῶν μέ σκοπό νά ἐπέλθουν κατά τῆς περιοχῆς μεταξύ Μετσόβου, Γρεβενῶν καί Χασίων . Οἱ εἰσβολεῖς κατέστρεψαν οἰκίες μουσουλμάνων τῶν Γρεβενῶν, ἀλλά καί χριστιανῶν στην ὑπηρεσία τῶν Ὀθωμανῶν. . Ὁ Ζιάκας εἰσῆλθε στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα μέ τήν οἰκογένειά του τό 1833 . Ἔλαβε μέρος στίς ἐπαναστάσεις τῶν ἐτῶν 1854 καί 1878.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ἀρραβαντινός Παναγιώτης: Χρονογραφία Ἠπείρου τ.Α΄, Βλαστός Ἀθῆναι 1856
Βακαλόπουλος Ἀπόστολος: Πηγές ἱστορίας τῆς Μακεδονίας 1989
Βακαλόπουλος Ἀπόστολος: Ἱστορία τῆς Μακεδονίας, Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, Θεσσαλονίκη 1983
Βασδραβέλλης Ἰωάννης : Οἱ Μακεδόνες εἰς τούς ὑπέρ τῆς ἀνεξαρτησίας ἀγῶνας 1796-1832, Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, Θεσσαλονίκη 1940
Eνισλείδης Χρῆστος: Ἡ Πίνδος καί τά χωριά της, Ἀθῆναι 1951
Ζιάγκος Νικόλαος: Ὁ Θεόδωρος Ζιάκας, σύλλογος Ζιακαίων, Θεσσαλονίκη 1989
Κασομούλης Νικόλαος: Στρατιωτικά ἐνθυμήματα τ. Α΄, Ἀθῆναι 1939
Κασομούλης Νικόλαος: Στρατιωτικά ἐνθυμήματα τ. Β΄, Ἀθῆναι 1939
Κυρατζῆς Κωνσταντῖνος: Όσα άκουσα, Θεσσαλονίκη 2002
Παπαδημητρίου Ἀπόστολος: Σελίδες ἱστορίας τῶν Γρεβενῶν, τ. Α΄, Γρεβενά 2002
Παπαδημητρίου Ἀπόστολος: Σελίδες ἱστορίας τῶν Γρεβενῶν, τ. Β΄, Γρεβενά 2014
Παπαδόπουλος Στέφανος: Μακεδονικά σύμμεικτα τ. ΣΤ΄, Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, Θεσσαλονίκη 1966
Παπαδόπουλος Στέφανος: Οἱ ἐπαναστάσεις τοῦ 1854 καί 1878 στή Μακεδονία, Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, Θεσσαλονίκη 1970
Παπαϊωάννου Λάζαρος: Ἡ Κορυφή Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1973
Παπαϊωάννου Μιλτιάδης: Ὁ Θεόδωρος Ζιάκας καί ἡ συμμετοχή του στούς ἀπελευθερωτικούς ἀγῶνες τοῦ Ἔθνους, Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, Θεσσαλονίκη 1981
Περραιβός Χριστόφορός: Ἱστορία Σουλίου καί Πάργας, Βενετία 1815
Πετρώφ Ἰωάννης: Περίδοξος κλεφτουριά τῆς Μακεδονίας, Πουρ ναράς, Θεσσαλονίκη 1972
Pouqueville François: Ταξίδι στή Δυτική Μακεδονία, Ἀφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη
Σπανός Κωνσταντῖνος: Οἱ Χασιῶτες κλεφταρματολοί Μανταλαῖοι, «ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ» τ. ΙΑ΄, Τρίκαλα 1991
Στουγιαννάκης Εὐάγγελος: Ἱστορία τῆς πόλεως Ναούσης, «Ἀναστάσιος Μιχαήλ ὁ λόγιος», Θεσσαλονίκη 1993
Φιλήμων Ἰωάννης: Δοκίμιον ἱστορικόν τῆς Ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως» τ. Δ΄, Ἀθῆναι 1860
Χιονίδης Γεώργιος: Οἱ εἰς τά μητρῶα ἀγωνιστῶν Μακεδόνες», «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ» τ. ΙΒ΄, Θεσσαλονίκη 1972
Wace A.J.B. – Thomson M.S.: Οι νομάδες των Βαλκανίων» (1914), Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1989

ΑΡΧΕΙΑ – ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ
ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΙ ΤΟΜΟΙ

Βιβλιοθήκη γενικῶν ἀρχείων τοῦ Κράτους τ. Ε΄, τμ. Β΄, Ἀθῆναι 1976
Γενικά ἀρχεῖα τοῦ Κράτους – Φάκελλοι ἀγωνιστῶν.
«Ἐκκλησιαστική ἀλήθεια», τ. 40, 1920
«Ἡμερολόγιον Σαμαρίνας», συλλογή κειμένων μέ ἐπιμέλεια Ἀρετοπούλου Δ. Ἀθῆναι 1976
«Ἱστορία τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους», τ. ΙΒ΄, «Ἐκδοτική Ἀθηνῶν», Ἀ-θήνα 1971
«Μακεδονικόν ἡμερολόγιον» τ. 1940
«Το ἀνέκδοτο ἡμερολόγιο τοῦ παπα-Νικόλα Κουκόλη», ἐπιμέλεια Τσάρα Ν., «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ» τ. Η΄, Θεσσαλονίκη 1968