Η Οικογένεια Μπακόλα (Ζωγράφοι) : Τζουρχλιώτες αγιογράφοι του 19ουαιώνα και αρχών του 20ου αιώνα.

 

Του δασκάλου Ηλία Γάγαλη

Το Τσούρχλι (Άγιος Γεώργιος Γρεβενών) έχει να επιδείξει μια τριάδα αγιογράφων οι οποίοι αγιογραφούν εκκλησίες από το 1847 μέχρι και το 1870 τουλάχιστο απ’ ότι έχουμε πληροφορηθεί μέχρι σήμερα.

Στο ναό Ταξιαρχών στο Κοσκό (Ταξιάρχη Γρεβενών) διαφαίνεται μέρος του έργου των σπουδαίων Τζουρχλιωτών ζωγράφων όπου εκεί κάνουν τις πρώτες αγιογραφίες τους .Ο ναός αυτός, που είναι το καθολικό του μοναστηριού των Αγίων Ταξιαρχών , στον Ταξιάρχη Γρεβενών ,κτίστηκε το έτος 1815 ,όπως φαίνεται από μια χρονολογία που βρίσκεται επάνω από την εξώθυρα του ναού.[1]

.Ο Ιερός Ναός είναι κατάμεστος από τοιχογραφίες που αναφέρονται στην Παλαιά και Καινή Διαθήκη κατά ιστορική σειρά. Στο γυναικωνίτη παρουσιάζεται η δημιουργία του κόσμου ,η έξοδος των πρωτόπλαστων από τον Παράδεισο και η Κόλαση. Δεν υπάρχει χώρος που να μην αγιογραφήθηκε και αξιοποιείται κατάλληλα κάθε μικρός ή μεγάλος χώρος ανάλογα με την εικόνα., έτσι ώστε να υπάρχει μια αλληλουχία και συνέχεια[2].

Η ιστόρηση του ναού Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ στον Ταξιάρχη έγινε το 1848 από τους αγιογράφους της οικογένειας Μπακόλα από το Τσούρχλι Γρεβενών (Άγιο Γεώργιο Γρεβενών), όπως μαρτυρείτε από μια επιγραφή στο εσωτερικό υπέρθυρο της κυρίας εισόδου του ναού που λέει:

«ΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΠΑΜΜΕΓΙΣΤΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙ ΓΑΒΡΙΗΛ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΚΟΥΣΚΟΝ ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΕΡΟΛΟΓΙΩΤΑΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΚΥΡΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΚΙΟΥ ΕΦΗΜΕΡΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΚΥΡ ΠΑΠΑ-ΙΩΣΗΦ ΕΠΙΤΡΟΠΕΥΩΝ Ο ΚΥΡ ΖΗΝΟΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑ ΕΠΙΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕΝΤΙΜΟΤΑΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΖΟΥΡΦΛΗ 1848 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 3.

ΧΕΙΡ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΚΑΙ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΥΤΑΔΕΛΦΩΝ.

Χαρακτηριστική είναι μια σημείωση των ίδιων ζωγράφων , που φέρεται στο εκκλησιαστικό βιβλίο του ίδιου ναού: « Παρακλητική» παρά Νικολάου Γλυκέως εξ Ιωαννίνων αψκη (1728) , το οποίο δώρισε ο Τριαντάφυλλος Ρούζιος από τη Σιάτιστα, στις 8 Ιουλίου 1838 που γράφει:

«1847 Ιουλίου 26 κάνω θύμησι το κερώνι από ήρθαμεν εμείς η Ζωγράφι κι ζωγραφίσαμη την ηκλησία και ήμασταν ιγό ω Βασήλις κι Ηωάνις κι ο Νικόλας το μαθητούρι»[3].Από την παραπάνω θύμηση συμπεραίνουμε ότι από την τριάδα των αγιογράφων μεγαλύτερος πρέπει να ήταν ο Βασίλειος, αμέσως μετά ακολουθούσε ο Ιωάννης ,μικρότερος των τριών ο Νικόλαος.

Στο νάρθηκα ,μπαίνοντας δεξιά στον Ι.Ν. Ταξιαρχών στο καθολικό του μοναστηριού των Ταξιαρχών στον Ταξιάρχη Γρεβενών, δεν μπορούσαν οι συγχωριανοί του αγιογράφοι, στους οποίους αναφερόμαστε, να μην τιμήσουν και να μην αγιογραφήσουν τον συγχωριανό τους Άγιο, τον Άγιο Γεώργιο το νεομάρτυρα που μαρτύρησε στα Γιάννενα 9 χρόνια πρωτύτερα, το 1838.

Η αξία αυτής της αγιογραφίας είναι πολύ μεγάλη ,γιατί παρουσιάζει το νεομάρτυρα Γεώργιο γενειοφόρο και φουστανελοφόρο να κρατά στο δεξί χέρι σταυρό και στο αριστερό βάγια. Σίγουρα είναι πολύ κοντά στην πραγματική μορφή του Αγίου, καθώς οι αγιογράφοι μας τον γνώριζαν καλά, αφού ήταν σύγχρονοί του και συμπατριώτες του.

Ο νεομάρτυρας Γεώργιος εκ Τσουρχλίου Γρεβενών και εν Ιωαννίνοις μαρτυρήσας έργο των Νικολάου, Βασιλείου Μπακόλα του 1847 στον Ι. Ν. Ταξιαρχών στον Ταξιάρχη Γρεβενών.

Στη συνέχεια αγιογραφούν οι Μπακολαίοι την εκκλησία του χωριού τους, τους Αγίους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο, του Τζουρχλίου που κτίστηκε το 1836 ( στο ναό εξωτερικά και στο νότιο μέρος του υπάρχει εντοιχισμένη τριγωνική πλάκα, όπου αναγράφεται το έτος ανέγερσης του ναού) και αγιογραφήθηκε το 1857 από το Νικόλαο Μπακόλα. Δυστυχώς σημαντικό μέρος των αγιογραφιών του ναού καταστράφηκε κατά τη διάρκεια επεκτάσεων του ναού το 1924.

Η γραπτή αποτύπωση της ιστόρησης του Ι.Ν. Αγίων Αποστόλων στον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών από το Νικόλαο Μπακόλα λέει: «Δια συνδρομής της δαπάνης, επιτροπεύοντος τω κυρίου (Χαρίζι),ιεροτέβοντος το κυρί(ου) παπαντωνίου και παπαΓιώργου. Δια χ(ει)ρός ΝηκοΛάου εκ χόρας ΤζούρΧΛΗ

1857 Σεπτιβρίου 15»

Στην αποκάλυψη της ιστόρησης του Ιερού μας Ναού και καθ’όλη τη διάρκεια της έρευνας των θρησκευτικών μνημείων του χωριού και των εκκλησιαστικών μας βιβλίων βοηθήθηκα από τον άξιο ιερέα μας κ. Θεόδωρο Μούσα.

Οι αγιογραφίες αυτές που προαναφέραμε, όπως και αυτές στη μονή Ταξιαρχών ,ήταν έργα τα οποία αποτέλεσαν την απαρχή μιας λαμπρής για την εποχή τους πορείας που έμελλε να σημαδέψει την ιστορία της αγιογραφικής τέχνης στην περιοχή.

Ο Γήλοφος (υψ.1050 μ.) είναι ένας από τους θεσσαλικούς οικισμούς της ύστερης βυζαντινής εποχής. Επειδή στην οθωμανική απογραφή του 1454/14ΓΓ αλλά και στα μετεωρίτικα έγγραφα αναφέρεται ως “Αρβανίτικη Τσιούκα”. Οι κάτοικοί του αγιογράφησαν το ναό του Αγίου Δημητρίου, κτίσμα του 18ου αιώνα. Την αγιογράφηση ανέλαβε ο Βασίλειος Τσουρχλής από το Τσούρχλι (Άγιος Γεώργιος Γρεβενών), ο οποίος απεικόνισε φουστανελοφόρο το συγχωριανό του Άγιο Γεώργιο[4].

Ο Ιωάννης, που τον συναντούμε αργότερα στην ίδια περιοχή της Δέσκατης, είναι αυτός που μαζί με το Βασίλη αγιογράφησαν το μοναστήρι Ταξιαρχών στο Kousko (Tαξιάρχη Γρεβενών). Μπορούμε επίσης να συμπεράνουμε ότι αργότερα ,καθώς συνεχίζουν το έργο τους, υπογράφουν ως Ζωγράφοι χρησιμοποιώντας το όνομα Τζούρχλη ,που είναι το όνομα του χωριού τους και όχι με το κανονικό τους επώνυμο.

Από το βιβλίο του Κώστα Σπανού : «Ενθυμήσεις και επιγραφές από την περιοχή της Δεσκάτης» , διαπιστώνουμε ότι περί το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο Ιωάννης Μπακόλας , που υπογράφει ως Ζωγράφος ή Τζούρχλης , αγιογραφεί μαζί με τους άλλους του συγγενείς ,το Νικόλαο και το Βασίλειο, εκκλησίες και μοναστήρια της περιοχής Γρεβενών και Τρικάλων[5].

Επιγραφή ,που βρίσκεται σ’ ένα παραλληλόγραμμο ,αμέσως κάτω από το ευαγγελικό χωρίο του τρούλου , του καθολικού του μοναστηριού της Μπουνάσας, φέρεται να έχει την υπογραφή του αγιογράφου Τζούρχλη . Ο ίδιος , πιθανολογούμε, μαζί με τους συγγενείς του , αγιογραφεί και το ναό του Αγίου Δημητρίου στο Γήλοφο στη Μπουνάσα και γράφει:

                                                               17.7.1850

Ο ΠΑΡΩΝ ΚΟΥΜΠΕΣ ΙΣΤΟΡΗΘΗ ΜΕΧΡΙ ΤΩΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΩΝ

ΔΙΑ ΣΥΝΔΟΜΗΣ ΚΑΙ ΔΑΠΑΝΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΥ

ΚΑΘΟΔΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΤΡΥΦΩΝΟΣ

1850 ΙΟΥΛ. 17

ΧΕΙΡ. ΙΩ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ ΤΖΟΥΡΧΛΙ (205)

Μια άλλη επιγραφή βρίσκεται γύρω από τον Παντοκράτορα , στο ναό των Αγίων Αποστόλων στο Δασοχώρι. Η τοιχογραφία με τον Παντοκράτορα πιθανόν αγιογραφήθηκε από το ζωγράφο Τζούρχλη.

                                                       9-1861

ΚΥΡΙΕ ΚΥΡΙΕ ΕΠΙΒΛΕΨΟΝ ΕΞ ΟΥΡΑΝΟΥ ΚΑΙ ΕΙΔΕ ΚΑΙ

ΕΠΙΣΤΕΨΕ ΤΗΝ ΑΜΠΕΛΟ ΤΑΥΤΗΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑΡΤΙΣΕ ΑΥΤΗΝ

ΗΝ ΕΦΥΤΕΥΣΕΝ Η ΔΕΞΙΑ ΣΟΥ, ΕΓΩ ΕΙΜΙ ΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Ο ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ ΕΜΟΙ ΟΥ ΜΗ ΠΕΡΙΠΑΤΗΣΕΙ ΕΝ ΤΗ ΣΚΟΤΙΑ

ΑΛΛΑ ΕΞΕΙ ΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ.1861 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ.

Η επιγραφή αυτή είναι γραμμένη γύρω από τον Παντοκράτορα στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Γήλοφο. Η αγιογράφηση του παραπάνω ναού , ο οποίος είναι παλιότερο κτίσμα, ολοκληρώθηκε το Σεπτέμβριο του 1861 και υπογράφετε από το ζωγράφο Τζούρχλη[6].

Το έργο των Μπακολαίων όμως συνεχίζεται από το νεότερο της αγιογραφικής ομάδας, το Νικόλαο. Δυτικά της Μόρφης Βοΐου Κοζάνης, πολύ κοντά από την παλιά εθνική οδό Κοζάνης – Ιωαννίνων διακρίνονται κάποια πέτρινα σπίτια στην πλαγιά ενός δασωμένου λόφου. Είναι το χωριό της Αγ. Σωτήρας, της παλιάς Σβόλιανης.

Στην πλατεία του χωριού Αγία Σωτήρα ή Σβόλιανη υψώνεται η τρίκλητη βασιλική προς τιμή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Σύμφωνα με τις λιθανάγλυφες επιγραφές ,που σώζονται στα παράθυρα της νότιας πλευράς ,χτίστηκε στις 20 Μαΐου 1867. Οι εικόνες του τέμπλου είναι λαϊκής τεχνοτροπίας, δύο από αυτές είναι έργα του ζωγράφου Νικολάου Τζούρχλι ,ο οποίος κατάγονταν από τον Άγιο Γεώργιο (Τσούρχλι) Γρεβενών και χρονολογούνται στα 1869 και 1870[7].Είναι λοιπόν έργο από το Nικόλαο, το μαθητούρι των μεγαλύτερων ζωγράφων της οικογένειας Μπακόλα Βασιλείου και Νικολάου.

Ο Νικόλαος Κανούτας του Γεωργίου Αθανασίου Κανούτα και της Γιαννούλας Μπακόλα , που ήταν μακεδονομάχος γεννημένος το 1879 και κατάγονταν από τον Άγιο Γεώργιο, σύμφωνα με το βιογραφικό του, το Νοέμβριο του 1906 με άλλους 6 συμπολεμιστές του γυρίζει στην τότε ελεύθερη Ελλάδα και διαχειμάζει στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στο χωριό Βαρβούπη Καλαμπάκας Τρικάλων. Το μοναστήρι αυτό αναφέρει ότι το αγιογράφησαν οι Μπακολαίοι : Νικόλαος, Βασίλειος και Ιωάννης Μπακόλας από το Τζούρχλι , που ήταν αδέρφια της μάνας του Νικολάου Κανούτα[8] .

Ποιος ξέρει άραγε εκείνα τα δύσκολα χρόνια από πόσες άλλες εκκλησιές ή μοναστήρια πέρασαν αυτοί οι αγιογράφοι ,που δημιούργησαν τη δική τους σχολή στην περιοχή Γρεβενών, συνεχίζοντας την παράδοση της Μακεδονικής σχολής αγιογραφίας και κάνοντας γνωστό το όνομα του χωριού τους Τζούρφλη (Άγιος Γεώργιος Γρεβενών).

Το χωριό τους εκείνη την εποχή (1831) ,ήταν ένα μεικτό χωριό που κατοικούνταν μονάχα από 46 χριστιανικές οικογένειες και 112 οικογένειες μουσουλμάνων εξισλαμισμένων χριστιανών (Βαλαάδων)[9].

Το έργο των ζωγράφων Μπακόλα ήταν εθνικό και θρησκευτικό παράλληλα, γιατί εκτός από βιοπορισμός αυτό που έκαναν δε μετριόταν σε χρήμα. Κράτησαν ψηλά τον ελληνισμό και το χριστιανισμό στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας . Η μνήμη τους άσβεστη όπως και τα έργα τους ,που κοσμούν πολλές παλιές εκκλησίες της πατρίδας μας στις περιοχές Γρεβενών, Βοΐου , Δεσκάτης και Καλαμπάκας Τρικάλων.

Απόγονοι της οικογένειας Μπακόλα διαμένουν μόνιμα στις Η.Π.Α. Το πατρικό τους σπίτι ήταν χτισμένο στο οικόπεδο που υπάρχει απέναντι από το Λαογραφικό μουσείο και δίπλα στο οικόπεδο του Ιωάννη Καραγιάννη ,του υδραυλικού και δημοτικού μας υπαλλήλου. Ερείπια του σπιτιού των αγιογράφων του χωριού μας κι όχι μόνο σώζονται στο μπροστινό μέρος του οικοπέδου.

Οφείλουμε να προστατέψουμε και να αναδείξουμε το χώρο αυτό ώστε να προβληθεί το σημαντικότατο έργο αυτών των λαϊκών δημιουργών, που έμεινε άσβηστο στο χρόνο στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας και Θεσσαλίας.

Ηλίας Κ. Γάγαλης

 

---

[1] Γκατζιάνας Ν. (1980), Ο Ταξιάρχης Γρεβενών, σ.σ.72-73.Θεσσαλονίκη: Λιτό.

[2] Γιαννοπούλου Ε. (2004) .Ιστορία του χωριού Ταξιάρχης του Νομού Γρεβενών, πρόγραμμα εξομοίωσης δασκάλων.(Κοζάνη) ,σ.17.

[3] Γκατζιάνας Ν.,ό.π.,σ.72-73.

[4] http://www.deskati.gr/city_diamerismata_ghlofos.jsp

[5] Σπανός Κ. (1991) , Ενθυμήσεις και επιγραφές από την περιοχή της Δεσκάτης 1584-1914. Λάρισα: έκδοση του Εξωραϊστικού Μορφωτικού Ομίλου) σσ.76-88.

[6] Σπανός Κ.,ό.π.,σ.σ.87-88.

[7] http://www.pentalofos.gr/greek/index.php?parent_id=93&subparent_id=117&submenu_id=118

[8] Κανούτας Ι., «Βιογραφικό Νικολάου Κανούτα», Μνήμη Μακεδονομάχων, Θεσσαλονίκη: Ομοσπονδία Δυτικομακεδονικών Σωματείων Θεσσαλονίκης.

[9] Αραβαντινός Π. (1856).Χρονογραφία της Ηπείρου ,τ. Β΄ ,σ.342., Αθήνα: Βλαστός.

Υ.Γ: Το άρθρο έχει δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ελιμεία» του Πολιτιστικού Συλλόγου Αγίου Γεωργίου Γρεβενών