Στις 15 Απριλίου 1941 οι γερμανικές δυνάμεις προελαύνοντας από Φλώρινα προς Καλαμπάκα,  έφθασαν στα Γρεβενά από δύο συγκλίνουσες κατευθύνσεις: 1) Στενά Κλεισούρας – Άργος Ορεστικό – Νεάπολη – Κιβωτός – Γρεβενά και 2) Αμύνταιο – Πτολεμαΐδα – Κοζάνη- Σιάτιστα- Γρεβενά.

Η κατάληψη της πόλης των Γρεβενών έγινε στις 15 Απριλίου 1941, όταν έφθασαν σ’ αυτήν  τα πρώτα τμήματα…

της 5^ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας. Ο κόσμος ήταν φοβισμένος, κλεισμένος στα σπίτια του. Τα εμπορικά καταστήματα παρέμειναν κλειστά. Τους Γερμανούς υποδέχτηκαν με φιλικά αισθήματα μερικοί ρουμανίζοντες, οι οποίοι, για να αποφύγουν τη λεηλασία, είχαν αναρτήσει στα καταστήματά τους γερμανικές, ιταλικές και ρουμανικές σημαίες.

Με την άφιξη του πρώτου Γερμανού Φρουράρχου, ο πρόεδρος της Κοινότητας Ιωάννης Γούτσιας  του προσέφερε δώρα αξίας 916 δραχμών. Η φιλοφρόνηση αυτή προφανώς αποσκοπούσε στη διατήρηση καλών σχέσεων με την ελληνική κοινοτική αρχή και στην καλή συμπεριφορά των Γερμανών απέναντι στους κατοίκους της πόλης.

Στις 12 Ιουνίου 1941 αποχώρησαν οι Γερμανοί και την κατοχική διοίκηση της επαρχίας Γρεβενών ανέλαβαν οι Ιταλοί. Στην πόλη των Γρεβενών μεταφέρθηκε ένα ιταλικό Τάγμα Πεζικού και μια Ορειβατική Πυροβολαρχία των 3 πυροβόλων. Το Τάγμα υπαγόταν διοικητικά στο ιταλικό Σύνταγμα Καστοριάς. Στην αρχή, λόγω και της θερινής περιόδου, τα ιταλικά τμήματα εγκαταστάθηκαν προσωρινά σε παραποτάμια πεδινή έκταση, η οποία βρισκόταν δυτικά του Μύλου Μπούσιου. Μόλις πλησίασε το φθινόπωρο και η διαμονή στο υπαίθριο στρατόπεδο θα γινόταν  προβληματική λόγω των καιρικών συνθηκών,  οι λόχοι μεταφέρθηκαν σε στεγασμένους χώρους μέσα στην πόλη, ως εξής: ένας  λόχος στο κτίριο του 1^ου Δημοτικού Σχολείου, ένας άλλος στο κτίριο του Εθνικού Οικοτροφείου Αρρένων Γρεβενών (εκεί που βρίσκεται η Σχολή Αστυφυλάκων) και ο τρίτος στο 2^ο Δημοτικό Σχολείο, στο Κούρβουλο. Τα μεταγωγικά μεταφέρθηκαν στα χάνια της πόλης. Τα δύο δημοτικά σχολεία λειτούργησαν σε σπίτια ιδιωτών. Τα παιδιά του Οικοτροφείου μεταφέρθηκαν στη Σιάτιστα, όπου φιλοξενήθηκαν σε κρατικά ιδρύματα. Στο 1^ο Δημοτικό Σχολείο και στη βόρεια πλευρά αυτού σώζονται σήμερα δύο σειρές από σιδερένια σκαλιά σχήματος Π, πακτωμένα στον τοίχο, τα οποία αρχίζουν από τα παράθυρα του πρώτου ορόφου και καταλήγουν στο έδαφος. Αυτά είχαν σκοπό να χρησιμοποιηθούν από τους Ιταλούς στρατιώτες σαν σκάλες ανόδου – καθόδου σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης και κυρίως όταν παρουσιαζόταν πρόβλημα εκκένωσης του κτιρίου από την κύρια είσοδο.

Η διοίκηση του Τάγματος είχε τα γραφεία της στην κεντρική πλατεία, στο κτίριο Σπανού (εκεί που είναι η Εμπορική Τράπεζα).

Η Καραμπινερία (ιταλική Αστυνομία) στεγάστηκε στο οίκημα του ρουμανικού Οικοτροφείου, στη συνοικία «Σελιό». Το οίκημα αυτό ανήκε σε ιδιώτη και βρισκόταν δίπλα (δυτικά) από το κατάστημα ηλεκτρικών ειδών Π. Βλέτσου.  Κατεδαφίστηκε προ δεκαετίας και έγινε πολυκατοικία, ενώ έπρεπε, λόγω της καλαισθησίας του και της ιστορίας της πόλης, να κριθεί διατηρητέο και να ανακαινισθεί. Παρόμοια ενέργεια κατεδάφισης της μικρής ρουμανικής εκκλησίας και του ρουμανικού δημοτικού σχολείου έγινε και το 1946, όταν δημεύτηκε το οικόπεδο της ρουμανικής μειονότητας, στη θέση που κτίστηκε το 1952-1953 το μητροπολιτικό μέγαρο. Το σκεπτικό της τοπικής αρχής ήταν να εξαλειφθεί κάθε ίχνος που υπενθύμιζε τη ρουμανική προπαγάνδα στην πόλη των Γρεβενών. Η άποψη αυτή είναι κοντόφθαλμη και ανεδαφική, διότι η ιστορία της ρουμανικής προπαγάνδας δεν παραγράφεται με την κατεδάφιση κτιρίων. Εάν οι Τούρκοι είχαν την ανωτέρω λογική, έπρεπε να κατεδαφίσουν όλες τις χριστιανικές εκκλησίες και τα ελληνικά ιδρύματα στη χώρα τους.  Ήδη έχουν γραφεί αρκετά και θα γραφούν ακόμη περισσότερα για το ρουμανικό ζήτημα, γιατί οι ιστορικοί ερευνητές  έχουν στη διάθεσή τους έγγραφες πρωτογενείς πηγές που καλύπτουν πλήρως τις απαιτήσεις τους. Τα Γρεβενά κατέχουν περίοπτη θέση στην ιστορία αυτή, διότι αποτελούσαν το σκληρό πυρήνα της προπαγάνδας.

Στην Καραμπινερία οι Ιταλοί χρησιμοποίησαν ως διερμηνέα τον Ανδρέα Ι. Τσιρίκα από το Κοσμάτι, ο οποίος είχε μάθει τα ιταλικά όταν εργαζόταν σε επιχειρήσεις συγγενών του στην Αίγυπτο.

Οι κρατικές και δημοτικές αρχές της πόλης και η Διοίκηση Χωροφυλακής, που υπάγονταν στην ελληνική κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου, είχαν ανηρτημένες εκτός από την ελληνική, τη γερμανική και την ιταλική σημαία. Έπαρχος τοποθετήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση τον Ιούνιο του 1941 ο λοχαγός της Σχολής Ευελπίδων Χρήστος Ασκαρίδης, γεννημένος το 1910 στη Σμύρνη της Μ. Ασίας.

Από τις 15 Απριλίου και μέχρι 20 Ιουνίου 1941 η Κοινότητα Γρεβενών χρησιμοποίησε ως προσωρινό διερμηνέα της ιταλικής και γαλλικής γλώσσας για συνεννόηση με τους Γερμανούς και Ιταλούς τον Βασίλειο Λαδά. Για τις υπηρεσίες που προσέφερε κατά το ανωτέρω χρονικό διάστημα η Κοινότητα του χορήγησε τρεις χιλιάδες (3.000) δραχμές. Στις 21 Ιουνίου του ίδιου έτους η Κοινότητα προσέλαβε ως έκτακτο διερμηνέα τον Νικόλαο Ε. Ρόβα, από την Καληράχη, γνώστη της ιταλικής γλώσσας, για συνεννόηση και γενικά επίλυση κάθε αναφυόμενου ζητήματος με τις ιταλικές αρχές. Η  μηνιαία αποζημίωση του νέου διερμηνέα ήταν 2.500 δρχ. Ο Ν. Ρόβας γνώριζε τα ιταλικά, γιατί είχε μεταβεί στην Ιταλία για σπουδές στην Κτηνιατρική Σχολή. Εκεί φοίτησε μόνο δύο χρόνια και το 1928 διέκοψε τις σπουδές του λόγω οικονομικών προβλημάτων. Ως διερμηνέας της Κοινότητας είχε  μόνο τυπικές σχέσεις με τους Ιταλούς και μετά την απελευθέρωση χρησιμοποιήθηκε ως μάρτυρας κατηγορίας στο Ειδικό Δικαστήριο Δωσίλογων της Λάρισας στις δίκες των οπαδών του Διαμάντη, τον Ιανουάριο του 1946.

Στη θέση της κεντρικής πλατείας, εκεί που βρίσκεται σήμερα το κατάστημα οπτικών του Αλέξη Δ. Οικονόμου, υπήρχε οίκημα ιδιοκτησίας του γιατρού Αλέξη Παπαλέξη με μια μεγάλη αίθουσα στο ισόγειο, την οποία είχε μετατρέψει σε εστιατόριο (Α΄ κατηγορίας)  ο Γεώργιος Καραγιάννης,  από το Μοναχίτι και στον 1^ο όροφο στεγαζόταν το Υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας. Οι Ιταλοί κατάσχεσαν το οίκημα και το χρησιμοποίησαν σαν Λέσχη αξιωματικών, στην οποία έδιναν και διάφορες θεατρικές παραστάσεις.

Το ξενοδοχείο του Χαράλαμπου Στεργιάδη (πατέρα του Κώστα), με την ονομασία «Λονδίνον», το οποίο βρισκόταν μπροστά από το Ηρώο της Χωροφυλακής, οι Ιταλοί το χρησιμοποίησαν για τη διαμονή των αξιωματικών και το μετονόμασαν «Ρώμη».

Το κτίριο των γραφείων του Αλκιβιάδη Διαμάντη, από τη Σαμαρίνα, ο οποίος επεδίωκε τη δημιουργία αυτόνομου Βλάχικου Κράτους υπό ιταλική προστασία, ήταν ιδιοκτησίας του Πέτρου (Πετρούσιου) Παπαθανασίου, γιου του αρχηγού των ρουμανιζόντων Γρεβενών γιατρού Ζήση Παπαθανασίου από τη Βοβούσα, κατοίκου Γρεβενών. Στο κτίριο αυτό, που ήταν πίσω από το ΚΤΕΛ,  υπήρχε ανηρτημένη ταμπέλα με τον τίτλο «Ένωση Ρουμανικών Κοινοτήτων Πίνδου – Θεσσαλίας – Μακεδονίας» και τη λύκαινα που θήλαζε τους Ρωμύλο και Ρέμο (ή Ρώμο). Μεταπολεμικά εγκαταστάθηκε στο κτίριο αυτό το Αστυνομικό Τμήμα Γρεβενών. Σήμερα στη θέση αυτή έχει κτισθεί η πολυκατοικία του Χρήστου Γιαννούλα, από το Κυπαρίσσι.

Ο Αλκιβιάδης Διαμάντης ήταν κάτοχος ενός γωνιακού οικοπέδου 508 τ.μ.  στην άκρη της Πλατείας Αιμιλιανού (επί της οδού Ευαγγελιστρίας), το οποίο δημεύτηκε μετά την καταδίκη του ερήμην σε θάνατο κατά τη δίκη των δωσίλογων στο Ειδικό Δικαστήριο Λάρισας, τον Ιανουάριο του 1946. Την παραχώρηση του οικοπέδου αυτού ζήτησε από το Κράτος ο Δήμος Γρεβενών για την ανέγερση Δημοτικού Μεγάρου (Δημαρχείου), αλλά το αίτημά του δεν ικανοποιήθηκε. Τελικά,  το οικόπεδο περιήλθε στην κυριότητα της Εκκλησίας (ΟΔΕΠ = Οργανισμός Διοικήσεως Εκκλησιαστικής Περιουσίας), η οποία, αφού παραχώρησε δωρεάν στη Μητρόπολη Γρεβενών 330 τ.μ., τα υπόλοιπα  178 τ.μ. πούλησε το Νοέμβριο του 1956 στον Μιχαήλ Αθ. Ντελή.

Οι Ιταλοί διατήρησαν τη διορισμένη από την κυβέρνηση Μεταξά πενταμελή Διοικούσα Επιτροπή της Κοινότητας Γρεβενών μέχρι τον Οκτώβριο του 1941. Στην Επιτροπή αυτήν ήταν πρόεδρος ο Ιωάννης Γούτσιας και μέλη οι Νικόλαος Ζαμκίνος, Αλέξανδρος Παπανικολάου, Αθανάσιος Κατσάνος και Νικόλαος Πυρογιάννης. Τον παραπάνω μήνα επισκέφθηκε τα Γρεβενά ο Αλκιβιάδης Διαμάντης, ο οποίος κατάργησε την εν λόγω Επιτροπή και στη θέση της διόρισε  πρόεδρο τον Νικόλαο (Κολούσιο) Αναγνώστου (ιδιοκτήτη αλευρόμυλου) και μέλη τους Ζήκο Αράια, Βασίλειο Βαρδούλη, Αλέξανδρο Βασιλόπουλο και Ευθύμιο Κεχαγιά. Από αυτούς οι Ζήκος Αράιας και Βασίλειος Βαρδούλης ήταν φανατικοί ρουμανίζοντες. Τον πρόεδρο αναπλήρωνε κατά τη διάρκεια της απουσίας του ο αντιπρόεδρος Ζήκος Αράιας.

Μέσα στην πόλη των Γρεβενών δεν υπήρχε μόνιμο στρατιωτικό  τμήμα λεγεωνάριων παρά μόνο  ρουμανίζοντες μαθητές 17 ετών και άνω, οι οποίοι έφεραν περιβραχιόνια με τα διακριτικά της Ρωμαϊκής Λεγεώνας.

Ιταλικές απαιτήσεις από την Κοινότητα Γρεβενών

Οι Ιταλοί υποχρέωσαν την Κοινότητα Γρεβενών να κατασκευάσει δύο ξύλινα γράμματα V (αρχικά της λέξης Victoria = νίκη) τα οποία θα αναρτούσαν το ένα στο Κοινοτικό Κατάστημα και το άλλο στο Επαρχείο. Το Κοινοτικό Κατάστημα ήταν ενοικιαζόμενο διαμέρισμα ιδιοκτησίας του Νικόλαου Σάκκου, πατέρα του αείμνηστου Στέργιου Σάκκου και βρισκόταν στη θέση του σημερινού Φαρμακείου Ραμαντάνη.

Το ίδιο γράμμα σε μεγέθυνση είχαν σχηματίσει οι Ιταλοί με ασβεστωμένες πέτρες στο ύψωμα του Προφήτη Ηλία, σε σημείο τέτοιο που να είναι ευδιάκριτο από την πόλη (τα πρανή του λόφου τότε ήταν γυμνά, χωρίς το αλσύλλιο). Και επειδή το ύψωμα αυτό δεν είχε ονομασία ούτε υπήρχε τότε το εξωκλήσι, αποκαλούνταν μεταπολεμικά από τους Γρεβενιώτες ύψωμα V (βε).

Η Καραμπινερία είχε 40 άτομα, τα οποία ήταν υποχρεωμένοι οι κάτοικοι να τα ταΐζουν και να τα χορηγούν 5 πρόβατα ημερησίως. Για την υποχρέωση αυτή είχε εκδοθεί σχετική διαταγή από τον έπαρχο Γρεβενών.

Η ιταλική αστυνομία προμηθευόταν γραφική ύλη από τα βιβλιοπωλεία Γεωργίου Παπαϊωάννου και Επαμεινώνδα Παπανικολάου, την αξία της οποίας επέβαλαν να πληρώνει η Κοινότητα Γρεβενών.

Ένα τμήμα από το κτίριο του Μύλου Μπούσιου χρησιμοποιήθηκε για την εγκατάσταση των σφαγείων των ιταλικών στρατευμάτων και το υπόλοιπο παρέμεινε ως υδρόμυλος.  Η Κοινότητα είχε την υποχρέωση να διαθέτει το ανάλογο χρηματικό ποσό για  τον καθαρισμό των σφαγείων. 

Συλλήψεις Γρεβενιωτών

O έπαρχος Χρήστος Ασκαρίδης στις 25 Απριλίου 1942 κατηγορήθηκε από τους Ιταλούς για αντιαξονική δράση, συνελήφθη και απήχθη ως όμηρος στην Ιταλία. Η ελληνική κατοχική κυβέρνηση έκτοτε δεν τοποθέτησε αντικαταστάτη. Την ίδια τύχη με τον έπαρχο είχαν ο διοικητής της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής υπομοίραρχος Γεράσιμος Μαζαράκης και ο ανθυπομοίραρχος Παναγιώτης Γεωργόπουλος. Εκτός από αυτούς συνελήφθησαν και μεταφέρθηκαν ως όμηροι σε στρατόπεδο συγκέντρωσης της Ιταλίας και οι ιδιώτες:

(α) Παρμενίων Κοντοκώτσιος (δικαστικός επιμελητής) και Γεώργιος Αργυρίου (δάσκαλος), γιατί δρούσαν παράνομα με την ομάδα του αρχηγού των κομμουνιστών Γρεβενών γιατρού Τηλέμαχου Ευθυμιάδη.

(β) Ζήσης Νίκζας από τη Σαμαρίνα και Αναστάσιος Γεωργίτσης από τα Γρεβενά επειδή ήταν μέλη της «Αγγλοελληνικής Οργανώσεως Αντιστάσεως».

Τη νύχτα 25/26 Αυγούστου 1941 η Καραμπινερία Γρεβενών συνέλαβε 14 ευυπόληπτους πολίτες της πόλης, με την κατηγορία ότι ενεργούσαν αντιαξονική προπαγάνδα. Τα ονόματα είχαν δοθεί από τον Αλκιβιάδη Διαμάντη. Οι συλληφθέντες ήταν: Αλ. Βασιλόπουλος (γιατρός), Ζ. Βέρρος (πρόεδρος Κοινότητας Αβδέλλας), Δ. Γάγαλης (δικηγόρος), Γ. Γεωργιτσιώτης (προϊστάμενος Ταχυδρομείου), Θ. Ζαμκίνος (τελειόφοιτος Νομικής), Ν. Ζαμκίνος (δικηγόρος), Ηλίας Ηλία (γιατρός), Ι. Ιερεμιάδης (καφεπώλης), Φ. Λεονταρίδης (φοροτεχνικός), Αθ. Κατσάνος (έμπορος και κοινοτικός σύμβουλος), Αλ. Κοτσάνης (καθηγητής γυμναστικής), Τρ. Κωνσταντινίδης (έμπορος), Κ. Παπασταματίου (δασάρχης), Ν. Τζήκας (υπάλληλος της Κοινότητας). Τα άτομα αυτά κλείστηκαν στις φυλακές Τρικάλων και μετά από ενέργειες της κυβέρνησης Τσολάκογλου, που αποδείκνυε ότι η κατηγορία ήταν αβάσιμη, αποφυλακίστηκαν στις 6 Οκτωβρίου 1941.

Ο Αλκιβιάδης Διαμάντης παρέμεινε στην Ελλάδα, συνεργαζόμενος με τους Ιταλούς, μέχρι τον Ιούνιο του 1942, αλλά οι τελευταίοι, βλέποντας ότι δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις «προδιαγραφές τους», έπαψαν να του έχουν εμπιστοσύνη και τον ανάγκασαν να εγκαταλείψει τη χώρα και να καταφύγει στη Ρουμανία. Εκεί αργότερα, όταν επικράτησαν οι κομμουνιστές, συνελήφθη, γιατί διατηρούσε στενές σχέσεις με το προηγούμενο φιλαξονικό καθεστώς και εκτελέστηκε το 1948.

Τα κυριότερα γεγονότα των Γρεβενών του πρώτου τριμήνου 1943

Στις 11 Φεβρουαρίου 1943 εκτελέστηκαν από τους Ιταλούς στα Γρεβενά 7 κρατούμενοι των φυλακών Βαροσίου, σε αντίποινα για την αποκαλούμενη  «μάχη του Σνιχόβου», που έγινε στις 8 Φεβρουαρίου 1943, όταν αντάρτες του ΕΛΑΣ έστησαν ενέδρα κοντά στο Ελευθεροχώρι σε ιταλικό τμήμα που επέστρεφε στα Γρεβενά από το Σνίχοβο (Δεσπότη), με αποτέλεσμα να υποστεί απώλειες. Οι πέντε από τους εκτελεσθέντες κατάγονταν από τον Άγιο Γεώργιο, ένας από τον Ταξιάρχη και ένας από τα Γρεβενά.

Το Φεβρουάριο του 1943 επισκέφθηκε τα Γρεβενά ο διοικητής των ιταλικών στρατευμάτων Ελλάδος (διοικητής 11^ης Στρατιάς) στρατηγός Κάρλο Τζελόζο. Τα έξοδα υποδοχής και  φιλοξενίας ανήλθαν σε 19.600 δραχμές, τις οποίες πλήρωσε εξ ολοκλήρου η Κοινότητα.

Στις 6 Μαρτίου 1943 αιχμαλωτίστηκε στην τοποθεσία «Φαρδύκαμπος» Σιάτιστας το ιταλικό Τάγμα των Γρεβενών (603 άνδρες με 3 πυροβόλα) μετά από μάχη με  τις αντιστασιακές οργανώσεις των επαρχιών Γρεβενών και Βοΐου και εθελοντές κατοίκους των δύο αυτών περιοχών. Οι αιχμάλωτοι παρέμειναν για λίγες μέρες στον Πεντάλοφο και μετά οδηγήθηκαν από άνδρες του ΕΛΑΣ στο Μοναστήρι του Σπηλαίου Γρεβενών (Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου), όπου υπήρχαν κελιά για διαμονή, βοηθητικοί χώροι (μαγειρεία, αποθήκες κ.λπ.) και προαύλιο για συγκέντρωση και κυκλοφορία. Στο Σπήλαιο παρέμειναν τρεις μήνες και μετά μεταφέρθηκαν στη Σαμαρίνα και στο Πρόσβορο.

Στις 23 Μαρτίου 1943 τα Γρεβενά κατελήφθησαν από τους Ελασίτες και η επαρχία απελευθερώθηκε από τα ιταλικά στρατεύματα κατοχής. Οι Γερμανοί δεν επεδίωξαν να καλύψουν το κενό μετά την αποχώρηση των Ιταλών, παρότι διέθεταν μονάδα στην Κοζάνη. Τα υπολείμματα του ιταλικού τάγματος, οι καραμπινιέροι και οι μαθητές του ρουμανικού Γυμνασίου μαζί με 103 οικογένειες ρουμανιζόντων εγκατέλειψαν την πόλη και οι μεν ένστολοι εντάχθηκαν σε διάφορες ιταλικές μονάδες οι δε ρουμανίζοντες με τους μαθητές εγκαταστάθηκαν με μέριμνα των κατοχικών αρχών  και του Ρουμανικού Προξενείου στη γερμανοκρατούμενη Θεσσαλονίκη.

 

Χρήστος Δ. Βήττος

Υποστρατήγου ε.α.